Drijfveren
nieuws
Nieuws
Familie van Dam
Dag en nacht kon de Gestapo of de politie aanbellen bij het huis van mijn grootvader Binne. De Joodse familie van Dam leefde in voortdurend levensgevaar en die spanning moet enorm geweest zijn. Dat raakt bij mij weleens teveel op de achtergrond, vanwege alle mooie verhalen over de onderduiktijd.
Intussen
was het ook de wrange werkelijkheid dat het grootste gedeelte van de
familie werd vermoord in concentratiekampen. Daaronder waren ook
Aaltje, Mozes en Johanna Meijer uit Ten Boer, neef en nichtjes van
de familie van Dam. Vorige week kreeg ik bezoek van Henk Kremer en
Albertus Groeninga. Zij willen dit voorjaar Stolpersteine voor hen
in Ten Boer leggen.
Het huis van Aaltje Meijer was van Aalje
van Dam, maar na de oorlog was het moeilijk om zijn bezit weer terug
te krijgen. Dat gold voor veel Joden die de oorlog overleefden, ze
waren vaak ongewenst. Toen we daar wat over doorpraatten, vertelde
Albertus het schrijnende verhaal van Maurits Levie. Deze Maurits
overleefde de oorlog en na de bevrijding ging hij weer naar zijn
film- en fotoclub. Helaas was hij daar niet meer welkom. Reden: hij
had in zijn onderduiktijd geen contributie betaald!
Gaykingastraat Ten
Boer
Mr. Maurits Levie
(klik op de foto's om te
vergroten)
Overeenkomsten
Een tweede rode streepje verscheen, weliswaar vaag, maar onmiskenbaar: corona! Vlak na Kerst kreeg ik koorts, moest ik hoesten en snotteren, had ik het benauwd en mijn smaak en geur verdwenen.
‘Vreselijk, ik proef niks meer,’ klaagde ik.
‘Wees blij dat je niet op je buik op de IC ligt,’ was het antwoord. Zo kun je alles relativeren, maar toch, het hielp. Of ik nu buiten in de regen rijd of ik heb lekkage in huis, ik denk: maar … wees blij….
(tekst
gaat verder onder de foto)
Gelukkig knapte ik snel op en deze week had ik alweer een
interessante (telefonische) ontmoeting met Roelof Kieft. 
Hij
is de zoon van Volkert Kieft, wiens leven opmerkelijk veel
overeenkomsten heeft met dat van Binne, mijn grootvader. Ze waren
beiden Gereformeerd, verloren hun vrouw na een bevalling, woonden in
de Oranjebuurt in Groningen, ze werden allebei in februari 1945
gearresteerd. Op 17 maart 1945 zaten ze in dezelfde trein naar
Neuengamme en stierven ze in kamp Sandbostel. Volkert overleefde nog
net de bevrijding van het kamp, maar overleed in het Britse
noodhospitaal.
We konden informatie uitwisselen, die ik weer kan gebruiken voor mijn boek.
En intussen proef ik weer wat ik eet! Volkert Pieter Kieft
(klik
op de foto's om te vergroten)
Voeden van onderduikers
Op de eerste van deze maand overleed onverwacht mijn hartelijke, liefdevolle en belangstellende schoonvader, Hendrik Jan Stevens. Hij was al jaren met pensioen, maar daarvoor was hij boer. Dat vond ik niet alleen leuk, ook mijn vader Gerrit had met hem altijd zeer geanimeerde gesprekken over het boerenvak. Daar lag zijn hart, hij kwam als veearts het liefst naar boerenbedrijven.
Mijn grootvader Binne had zijn zoon Gerrit dan ook geen mooiere
jeugd kunnen geven tussen de boeren van Noord-Groningen. Tot vlak
voor de Tweede Wereldoorlog woonde het gezin in Oudeschip en Winsum.
Dit bleek een goede voorbereiding op de voedselvoorziening in de
onderduiktijd.
De acht Joodse onderduikers hadden geen voedselbonnen, maar Gerrit fietste met plezier naar boer Havinga, Wigboldus, Wiersma of anderen. Daar kocht of haalde hij aardappels, vlees, zuivel en wat er nog meer beschikbaar was. Door alle contacten met boeren was er altijd voldoende voedsel.
Graag wens ik jullie een kerstfeest vol vrede toe.
Over
vaccinaties
De griepprik zaterdag en vanmorgen de coronaprik, voor de komende winter heb ik weer gedaan wat ik kan om niet ziek te worden. Het bezoek aan de prik- en testlocaties is altijd een avontuur. Het gekste dat ik meemaakte is dat een jongeman het wattenstokje in mijn neus duwde en tegelijk zei: ‘Kiele, kiele, kiele…’ Huh, dacht ik, wat overkomt me nou? Gelukkig voor hem en voor mezelf kon ik geen woord uitbrengen, er kwam alleen wat schor gepiep uit mijn mond.
Wat heeft dit alles met mijn grootvader Binne te maken? In de
afgelopen tijd ontdekte ik dat hij 'antivaxer' was. Hij schreef een
voorbeeldbrief voor ouders van schoolkinderen voor het weigeren van
een koepokinenting. Als verklaring gaf hij: ‘omdat het inbrengen
van het koepokgift in het lichaam soms gevaarlijk blijkt te zijn.
Ook zonder dat zulks duidelijk te constateeren valt, weet men
verder niet, wat schadelijken invloed het gif op hersenen,
ruggemerk, enz., heeft.’
In andere brieven las ik dat Binne homeopathische middelen
gebruikte tegen verkoudheid (Bryonia) en blauwe plekken (Arnica).
Zelfs aardstralen hadden de interesse van mijn gereformeerde
grootvader. Ook gaf hij als voedingsadvies: ‘weinig vleesch (in
elk geval om de 2 dagen één vleeschloze!).’ En dat allemaal 80
jaar geleden. Niets nieuws onder de zon!
Bryonia (klik op de foto om te
vergroten)
Ben van Dam
‘My beloved father died early this morning,’ schreef Elya van Dam. Zijn vader Ben was de laatste van de onderduikers bij mijn grootvader, die overleed. Hij werd 92 jaar oud.
Ik las het bericht en de herinneringen aan hem kwamen naar boven.
Het is maart 2014, we zijn in het ‘Ghetto Fighters House’ in Noord-Israël, waar een expositie over de Jodenvervolging in Nederland is. Ben herkent de huiselijk, echt Nederlands ingerichte woonkamers. Opeens zit hij in elkaar gedoken op het trapje voor mij, zijn armen om zijn benen. ‘Ik zat zo, op een verhoging in het hoekje en mijn broer zat tegenover mij.’
Hij vertelt over die nacht van 6 op 7 februari 1945, waarin een einde kwam aan twee en een half jaar onderduiken bij ‘meneer Roorda’. Kort nadat de Duitsers aanbelden, zat Ben met zijn familie in de schuilplaats.
‘Ik zat helemaal opgerold om zo weinig mogelijk plaats in te nemen. Ik had geen idee hoe lang we daar zaten. Een eeuwigheid natuurlijk.’
Hij vertelt zo beeldend dat ik hem als veertienjarige jongen voor mij zie, bang en opgejaagd. ‘Ze hebben meneer Roorda opgepakt. Niemand was meer veilig. De rest is historie,’ sluit Ben zijn verhaal af.
Ben was vindingrijk en moedig, ik bewaar zeer goede herinneringen aan zijn hartelijkheid en humor.
|
|
|
|
|
 |
 |
 |
|
|
|
|
(klik op de foto's om te
vergroten)
Duitse prijs
Mijn kleindochter Elvi werd geboren! Wat een geschenk. Een prachtig begin van deze lange, warme zomer.
Nog
meer goed nieuws: de
documentaire over Rosa Lazarus kreeg een Duitse prijs: de EDR
grenzpreis van het adviescentrum tegen rechts-extremisme en voor
democratie. Rosa was een Jodin die bij mijn grootvader onderdook en
er was heel weinig over haar bekend. We konden haar leven
reconstrueren in samenwerking met Farschid Ali Zahedi in Oldenburg
en mijn mede-onderzoekers.
Rechts
Farschid Ali Zehedi
-
Still uit de
documentaire (klik op de foto's om te vergroten)
Twee dingen beheersten het leven van mijn grootvader Binne in de
oorlog. De verantwoordelijkheid voor zijn acht Joodse onderduikers
en zijn strijd om dominee te worden. Kerkelijke vergaderingen gaven
geen toestemming, omdat ze niet overtuigd waren van zijn
‘singuliere’ gaven, zoals dat heet in kerkelijke taal. Na een fijne
vakantie werk ik nu met nieuwe energie aan een leesbaar verhaal over
die strijd.
Tot de dood ons scheidt
Niet alleen de Rijn is prachtig, maar Friesland ook. Na een heerlijk weekje varen op een mooi aangepaste boot, schrijf ik verder. Voor mijn zoektocht waren in juni twee boeken belangrijk, de ene een monument, de andere een Bijbel.
Helena
Rodrigues Pereira en Jacob Posen trouwden in Kamp Westerbork op 29
september 1943. Hun huwelijk duurde 378 dagen. Op 28-jarige leeftijd
werd Jacob vermoord in Sobibor. Helena was het nichtje van Aletta
van Dam – Philips, die intussen was ondergedoken bij mijn grootvader
Binne. Jacob en Helena staan in het boek Tot de dood ons scheidt,
dat vol staat met foto’s van gelukkige jonge stellen, afgewisseld
met natuurfoto’s rond het kamp Westerbork. Hier en daar staat een
korte, aangrijpende tekst. Het gaat over de 261 burgerlijke
huwelijken die daar gesloten werden, een indrukwekkend eerbetoon,
samengesteld en geschreven door Saskia Aukema.
Het huwelijk van Margot Cohen en Siegfried Frank in kamp Westerbork. Bron: Saskia Aukema (klik op de foto om te vergroten)
Aletta’s
oudste zoon Ben schreef mij in 2013 over gebruiken bij de maaltijd
in het onderduikhuis: ‘Daarna werd er uit de Bijbel gelezen, waarbij
ieder een Bijbel voor zich had. Roorda gebruikte vast een Bijbel in
het Duits (!), gedrukt op luchtpostpapier, heel dun papier dus, maar
met zowel het Oude als het Nieuwe Testament.’ Binne had als
favoriete vertaling van de Bijbel een Duits exemplaar van Hermann
Menge. Deze oude Bijbel met veel aantekeningen van hem, kreeg ik
begin deze maand in handen.
Iedereen een goede zomer toegewenst!
Fotoverslag reis naar Filsen
Glijdend over het water, met links en rechts hoge heuvels, bezaaid met dichte bossen, hier en daar een dorp en verrassend veel kastelen. Een week geleden voer ik een middag over de Rijn. De zon scheen. We voeren tot aan de Lorelei, waar we omdraaiden, terwijl de smartlap uit de luidsprekers schalde: Ich weiß nicht, was soll es bedeuten, dass ich so traurig bin …
Geweldig, doe mij maar een Rijnreis! Mijn grootvader was daar op 13 augustus 1930. Hij schreef: ‘mit den Dampfer hin und zurück.’ Die oude stoomboot zag ik nog voorbij varen.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
‘Die Marksburg bei Braubach ist majestätisch; dann gibt es in Holland keine Borgen!’, schreef Binne. Ook dit kasteel uit de Middeleeuwen bekeek ik aan alle kanten, al kwam ik binnen niet verder dan ‘de voordeur’. Bij ‘Vierseenplatz’ zag hij Filsen van boven en ik had hetzelfde prachtige uitzicht.
 |
 |
 |
 |
(klik op de foto's om te
vergroten)
Filsen
Ik houd van
reizen. Even helemaal weg uit mijn eigen omgeving, andere taal en
cultuur, inspirerend! Voor een uitstapje in de meivakantie bedacht
ik een goede reden: mijn grootvader Binne volgen op zijn levensreis.
Begin jaren ’30 bracht hij enkele weken door in het plaatsje Filsen
in Duitsland, tussen Mainz en Bonn. Hij studeerde daar Duits voor
een akte.
Natuurlijk werden er ook toen brieven gestuurd, waarvan zelfs de enveloppen bewaard bleven:
Weledelen Heer B. Roorda
Herrn Cl. Frese
Filsen am Rhein
Bei Camp am Rhein
Binne verbleef in een pension bij fruitverkopers, de familie Frese. Hij schreef dat hij van Frau Frese een advies gekregen had: ,,Tüchtig essen und ein Glas Wein dabei!” Ook dat knoop ik in mijn oren. Volgende week op zoek naar zijn verblijfplaats en ik beloof een fotoverslag te sturen.
4 mei, de dodenherdenking komt dichtbij, tegelijk de 124ste geboortedag van Binne. De jaren ’30 lijken veel op de huidige tijd met de opkomst van het nationalisme en oorlog in Europa. Binne herhaalde toen vaak: “We hebben de taken die de Heere op onze weg plaatst in getrouwheid ten uitvoer te brengen, verder hoeven we ons geen zorgen te maken.” Lijkt mij een wijs advies.
(Mijn keuken is bijna klaar, het is mooi geworden!)
Oorlog
‘Dit
is oorlog,’ zei vader en hij kneep zo hard in mijn hand dat ik
‘au’ zei. Tante Foekje stond als 10-jarig meisje hand in hand
met haar vader op het balkon, in de vroege ochtend van 10 mei 1940.
Ze hoorden de vliegtuigen vanuit Duitsland overvliegen.
Ze vertelde mij dit jaren geleden, maar in de afgelopen tijd dacht ik aan ons gesprek terug. Vele inwoners van Oekraïne zullen ook tegen elkaar en hun kinderen gezegd hebben: ‘Dit is oorlog.’
En ik? Ik houd mij al weken bezig met het opknappen van mijn woonkamer. Het begon met een nieuwe keuken, maar zal ik dat wandje ook een andere kleur geven? En die kleur van de kozijnen staat er nu ook niet meer bij toch? De vloer moet ook nodig een keer geschuurd en gelakt. Wil ik ‘slimme’ lampen, die ik met mijn stem kan dimmen en feller kan laten schijnen?
Tussendoor zie ik akelige beelden vanuit het oorlogsgebied en
voelt mijn gepimpte kamer zo onbelangrijk. Ik krijg de uitspraak van
Luther toegestuurd: ‘Als ik wist dat morgen de wereld zou vergaan,
dan zou ik vandaag een appelboompje planten.’ Mijn leven gaat door.
Nog even en ik kan weer op volle kracht verder werken aan het
volgende hoofdstuk van mijn boek, intussen biddend voor vrede.
Strijd
Mijn grootvader Binne voerde in de laatste jaren van zijn leven een keiharde strijd op twee fronten: een Joodse familie van acht personen laten onderduiken en dominee worden. Hoe kwam hij in deze situatie terecht?
In de jaren ’30 was Binne hoofd van een gereformeerd schooltje in Oudeschip. De school slonk, hij ging solliciteren, maar werd overal afgewezen. Om zijn kansen te vergroten, behaalde hij zijn akte Duits en oefende de taal in de Duitse stad Filsen am Rhein. (In mei is het mijn plan om daar een paar dagen rond te kijken.) Ook begon hij aan een studie Frans en ging hij in de zomer van 1936 naar de Franse stad Besançon.
Binne
had al vanaf zijn 16de een droom, hij wilde dominee worden. Nu vond
hij het moment om zijn wens werkelijkheid te laten worden. Niet door
een theologische studie, maar op grond van zijn bijzondere gaven.
Daarvoor moest hij toestemming krijgen vanuit de Gereformeerde Kerk.
Hij kreeg die niet, met als hoofdbezwaren dat hij niet ‘ootmoedig’
en ‘zachtmoedig’ was. Daar was hij het totaal mee oneens, wat ik kan
lezen in vurige en hartstochtelijke brieven aan kerkelijke
vergaderingen.
De school in Oudeschip werd in maart ’38 opgeheven. Binne was
werkloos en kwam op wachtgeld. Het gezin belandde in maart 1940 in
Groningen aan de Ernst Casimirlaan 4a. Niet toevallig. Ze moesten
daar zijn om vanaf 3 oktober 1942 onderdak te kunnen geven aan de
Joodse familie van Dam op de vlucht voor moordzucht van de nazi’s.
Besançon,
Frankrijk
(klik op de foto's om te vergroten) Benjamin van Dam Sr. met schoondochter en kleinzoons
Nationaal-Socialisme
‘Maar ben je nu verblind, dat je den gruwel van het Nat.-Soc. niet ziet?’ Mijn grootvader Binne hield geen blad voor zijn mond in discussies. Hij sloeg zijn broer Martinus al in 1934 om de oren over zijn ‘zotte beschouwing van het Nationaal-Socialisme’. Martinus dacht in deze ideologie een goede tegenhanger van het communisme gevonden te hebben. Binne moest daar niets van hebben, hij noemt zijn broer een ‘Onzinnige dwaas’ als hij aan deze sympathieën vast blijft houden.
Ook
weet Binne van de concentratiekampen in Duitsland. Hij schrijft:
‘Elke afkeuring van het regime van Hitler door een Duitscher, óók
in de Kerk, heeft ten gevolge achteruitzetting, broodroof,
opsluiting in de concentratiekampen, gevangenisstraf. – En dat
noemt mijn oudste broer nu ,,vrijheid”.’
Binne verbleef begin jaren ’30 enkele weken in Duitsland voor het behalen van zijn akte Duits. Oom Philip vertelde mij dat zijn vader daardoor al vroeg de gevaren van het Duitse regime zag. Voor deze veronderstelling had ik geen harde bewijzen, maar met deze brief in handen wel.
Zo
raar waren deze ideeën van oom Martinus niet, zie nieuwsbrief van 19
mei 2021. Wij weten hoe het verder ging in de Tweede Wereldoorlog,
hij toen nog niet. Mijn zachtaardige oom was zo bang voor het
communisme dat hij zich zelfs een revolver aanschafte ter
verdediging.
Nu krijgen we veel meer informatie, maar ook veel desinformatie.
Zou het voor ons gemakkelijker zijn om de juiste keuzes te maken?
Graag wens ik jullie in 2022 veel wijsheid, onderscheidingsvermogen
en liefde toe.
(klik op de foto's om te
vergroten)
Winter 1933
‘Die stijve nek komt van kouvatten, van de gesteldheid in Je bloed; en van Je leeftijd,’ schreef Martinus in januari 1933 aan zijn 34-jarige broer Binne, mijn grootvader. ’Wrijven met echte brandewijn of kamferspiritus en dan warm houden met een wollen shawl.’
‘Geachte Meester’ schreef boer Wiertsema hem in diezelfde maand. ‘Onze kinderen zouden gaarne een uurtje eerder vrij willen uit school voor ijsvermaak. Ik heb hun verteld dat Meester daarover te beslissen had, doch volgens hun zeggen moesten zij een briefje van de ouders hebben omdat Meester het ijs nog niet vertrouwde.’
Dat waren nog eens winters! Mijn familie hield zich warm met kolen- of turfkachels. Zo’n ongekend andere tijd dan nu, waarin we zelfs op een verwarmde autostoel kunnen zitten.
Die koude januarimaand was het begin van het jaar waarin Hitler aan de macht kwam. Op 30 januari werd hij rijkskanselier. In de zomer daarvoor had de partij van de nazi’s overweldigend gewonnen in Duitsland. Net in die onrustige tijd was Binne daar om zijn Duits bij te spijkeren, waardoor zijn familie zich zorgen maakte om zijn veiligheid. Hij keerde ongedeerd terug, maar was zich bewust van de grote gevaren van het nationaal-socialisme.
‘Vanaf 1933 waarschuwde mijn vader tegen het totalitaire, dodelijke systeem dat het nationaal socialisme voorstond,’ vertelde oom Philip mij. ‘Hij was ervan overtuigd dat dat een ramp voor Duitsland was. Dat ontging mij. Ik dacht: ze doen ons niks, wij zijn neutraal.’
 Schaatsen
in de provincie Groningen |
 Ook prinses Juliana bindt die januari de schaatsen onder |
 Hitler vormt die maand zijn kabinet |
(klik op de foto's om te
vergroten)
Folkingestraat
Gids Marcel leidt ons groepje tussen het winkelend publiek door. Het is op deze zonnige zondagmiddag niet moeilijk om ons in de levendige Joodse buurt van voor de Tweede Wereldoorlog te wanen. Bij het sieradenwinkeltje op nummer 52 ruiken we bijna de ‘galletjes’, zoete Joodse broodjes, van bakker Hildesheim (1850 – 1943), die daar vroeger zijn zaak had.
In de Folkingestraat herinneren ‘struikelstenen’, plaquettes en zelfs een ‘struikeldrempel’ aan de verdreven en vermoorde Joden. Slechts 239 van de 2800 Joden in Groningen overleefden de oorlog. Ook zijn er vijf monumenten ter herinnering aan het vroegere Joodse leven in de straat. Deze kunstwerken mochten geen ruimte innemen in de straat van opdrachtgever Gemeente Groningen, ze moesten plat of verborgen zijn. We zoeken ze alle vijf op. Indrukwekkend mooi gemaakt!
Mijn gedachten gaan terug naar de treurige straat uit de jaren ‘70 en ‘80 met de vervallen synagoge. Nu schijnt de zon, tussen de slenterende mensen en fietsers loopt een acrobaat met een bal op zijn hoofd. De dikke rode kater, Nemo, ‘baas van de Vismarkt’, wordt geaaid. Aan het eind van de straat staat de prachtig gerestaureerde synagoge. De Davidster schittert in het ronde glas-in-loodraam. De Folkingestraat is in ere hersteld. N.S.B.-er is.
 Anno 2021
|
 Anno
1933 |
 Bakker Hildesheim (1933)
|
 De kunstwerken in de
Folkingestraat
|
Herinneringen
In deze zomer ontmoette ik mijn neef Douwe en zijn vrouw Anja. We praatten over het gezin van mijn grootvader Binne en daarnaast nam hij een map voor mij mee: brieven aan zijn moeder Grietje, geschreven na de arrestatie van Binne en in de eerste jaren na de oorlog.
De stapel brieven levert mij een schat aan
informatie op. Ik lees hoe mijn oom Philip, mijn vader Gerrit en
mijn drie tantes, Ytje, Grietje en Foekje, hun leven weer oppakken.
Met eerst de spanning of hun vader verhoord zal worden, later of hij
weer terug zal komen. Hun huishoudster Maaike de Zoete – juf – doet
haar best om het huis aan de Ernst Casimirlaan 4a na de oorlog weer
terug te krijgen. De bewoner en zijn zwangere vrouw willen het huis
niet verlaten. Niemand weet dat hij een N.S.B.-er is.
‘Zoodra als Vader thuis is, komt hij je halen hoor,’ belooft juf aan Grietje. ‘Maar we willen zoo graag in ’t huis. De baby daar wordt pas met een week of 5 geboren, dus wat dat betreft kunnen ze er nog wel uit. Maar hij heeft er zich bij de buren zoo ingedrongen dat die het ons haast kwalijk nemen dat wij ons best doen om in ’t huis te komen.’
Het lukt juf uiteindelijk om met de kinderen van Binne in het huis terug te keren, maar ze zien hun vader niet meer terug.
Herinneringen. Ik heb veel oude mensen gesproken, maar hoe betrouwbaar zijn hun, zijn onze herinneringen? Geheugendeskundige Douwe Draaisma zegt daarover: ‘Duiding en niet wat er ‘echt’ gebeurd is bepaalt het verleden dat
je geheugen verschaft.’ Daarom ben ik heel blij met deze zwart op
wit brieven, naast de herinneringen die ik van mijn familie hoorde!
Juf de Zoete (klik op de foto om te vergroten)
‘Bijvangst’
Stamboomonderzoek is wat mij betreft niet het meest interessante wat er bij mijn onderzoek komt kijken. Gelukkig heb ik een medeonderzoeker die daar plezier in heeft en hij kwam met een fascinerende vondst: een moordenares in de familie. Dit keer een verhaal over mijn moeders kant.
Sara Huissoon - Geldof (33) was de laatste persoon in Nederland die de doodstraf kreeg en ook daadwerkelijk werd terechtgesteld. Op 24 september 1838 stierf ze in Middelburg de wurgdood. Ze verloor haar rechterschoen in de buurt van het schavot. Nu hangt hij aan de muur in een kamertje in het Zeeuws Archief.
Ik lees in een hartbrekend verhaal hoe Sara de 13-jarige Kaatje Blok vermoordde, maar ook hoe ze ertoe kwam. Ze zag het als enige oplossing. Na de moord werd er huiszoeking gedaan, ze wist dat het snel uit zou komen:‘Ik liep weg. Naar binnen, naar Leuntje. Ik trok haar een nachthemd aan. Borstelde haar haren. “Ga maar liggen,” zei ik en ik stopte haar nog één keer in.’
‘Wie heeft zulks ooit gehoord? Dat een vrouw een kind zo wreed vermoordt...,’ werd er in Middelburg gezongen over Sara. Haar verhaal staat in ‘DE VROUW MET DE BIJL en negen andere moordenaressen’. De schrijfster, Steffie van den Oord, gebruikte voor de verhalen zoveel mogelijk details uit de verhoren, waardoor het heel dichtbij komt.
Sara was de tante van de opa van mijn oma van moederskant, mijn over-over-over-oudtante.
In deze ‘zomereditie’ wens ik iedereen een goede zomer!
 |
 |
 |
 |
(klik op de foto's om te
vergroten)
Hitler
Met een glimlach lees ik de brief van mijn over-overgrootmoeder Grietje, waarin ze voor de zoveelste keer beweert dat ze vast niet lang meer te leven heeft. Ze was begin 70 en zou nog bijna 30 jaar leven, weet ik. Ik kijk terug op haar lange leven van 97 jaar.
Het lachen vergaat mij bij de volgende zinnen in brieven van een broer van mijn grootvader Binne uit het voorjaar van 1933:
De grootste vijand van het Christendom zit in Rusland. En in
plaats dat nu Amerika dààr protesteert tegen de steeds doorgaande
mòòrd-partijen op onschuldige burgers en Christenen, protesteert
(naar verluidt) Amerika thans tegen Hitlers Joden-hetze. Nu is het
laatste wel niet geheel goed te keuren, maar er is nog geen Jood
gedood. Hitler heeft, zijns ondanks, het Christendom in
West-Europa gered.
Maar ook hier kan ik weer terugkijken. Zo uitzonderlijk waren deze beweringen niet in die tijd. Stalin en zijn daden waren werkelijkheid. Hitler bestond alleen uit woorden en ruige politieke propaganda, maar hij bracht orde, hij kon het communisme tegenhouden. Hij was net aan de macht en had nog niets gedaan.
Achteraf oordelen over fout en goed is gemakkelijk. Ik probeer geen oordeel te vellen over wat ik lees in de brieven, maar ze wel te beschrijven.
Binne had, sneller dan zijn broers het nationaal-socialisme doorzien. Voor zijn akte Duits was hij weken in Duitsland, waar hij natuurlijk over zijn geloof sprak, maar ook over de politiek.
(klik op de foto om te
vergroten)
Karakter
Het laten onderduiken van acht Joden in WOII was extreem gevaarlijk. Waarom deed mijn grootvader Binne dit, wat waren zijn drijfveren?
Voor het antwoord op die vraag is het natuurlijk interessant om naar zijn broers te kijken. Zijn oudste broer, oom Martinus, heb ik vaak ontmoet en ik logeerde graag bij hem in Nij Beets. Ik heb veel herinneringen aan hem, maar in hoeverre ken je iemand als kind? In het afgelopen jaar kwam hij verrassend dichtbij: Bart Ledegang vroeg mijn medewerking aan een documentaire over 100 jaar christelijk onderwijs in Nij Beets. Ik ontdekte nieuwe kanten aan mijn oudoom.
Martinus
en Binne hadden verschillende overeenkomsten. Ze deelden dezelfde
opvoeding, waren allebei onderwijzer, waren beleefd, vriendelijk en
lichtten voor iedereen hun hoed op. Het allerbelangrijkste in hun
leven was hun geloof in God. Het grote verschil zat in hun karakter.
Binne was fel en streng, voor zichzelf en anderen, dacht zwart-wit
en was volledig overtuigd van zijn eigen gelijk. Martinus had zijn
principes, maar was vooral zachtaardig en wat onzeker.
Dit verschil in karakter tussen de beide broers, bracht hen tot
totaal verschillende keuzes, wat te zien is in 100
jaar christelijk onderwijs in Nij Beets.
Oom Martinus "ien Stad" (klik op de foto om te vergroten)
Friedrich Karl Berger
Na
zijn arrestatie op 7 februari 1945 hoorde niemand meer iets van mijn
grootvader Binne. Zijn Joodse onderduikers waren gered en ik denk
dat hij ze op geen enkele wijze in gevaar wilde brengen. Via
ooggetuigen weet ik zijn verblijfplaatsen: Huis van Bewaring in
Groningen – concentratiekamp Neuengamme – kamp Sandbostel, waar hij
aan uitputting stierf.
In de drie weken van Binnes verblijf in Neuengamme liep daar een jonge 19-jarige Duitser als kampbewaker rond: Friedrich Karl Berger. Zijn ze elkaar tegengekomen? Hebben ze elkaar in de ogen gekeken?
Daar denk ik aan als ik het bericht van de NOS lees: 95-jarige nazi-kampbewaker vanuit VS naar Duitsland overgebracht. Deze Berger ging in 1943 in dienst bij de Duitse marine, op 23 januari 1945 werd hij overgeplaatst naar de kampen Meppen en later Neuengamme als kampbewaarder. Na de oorlog vertrok hij met zijn vrouw en dochter naar Canada en in 1959 naar de VS. Hij bleef Duits staatsburger en ontving een militair pensioen uit Duitsland.
In 2020 moest Berger voor de rechter verschijnen. Hij gaf toe dat hij gevangenen had bewaakt. Zijn verweer was dat hij slechts 19 jaar oud was, er korte tijd was geweest, geen wapens had gedragen en gedwongen werd tot dit werk. Hij zou daarbij geen gruwelijkheden hebben gezien. De rechter veroordeelde hem echter tot uitzetting, omdat zij vond dat er geen plaats in de VS is voor mensen die aan het naziregime hebben meegewerkt.
Er valt natuurlijk van alles over te zeggen, maar moet je een 95-jarige veroordelen op zijn ‘jeugdzonde’, waar je ook nog vraagtekens bij kunt zetten? Hij weet alleen zelf hoe hij met de gevangenen omging en of hij ze op de vlucht doodschoot. Hij zegt dat hij geen wapens droeg, maar alle kampbewaarders hadden wapens. Wat zou ik gedaan hebben als ik hem was? Als individu op die leeftijd was het bijzonder moeilijk om keuzes te maken. Wie het weet, mag het zeggen.
Vandaag 75 jaar geleden, 18 maart 1946, begon het proces tegen de
medewerkers van Neuengamme.
(klik op de foto's om te
vergroten)
Veranderingen
‘Uw vader had altijd van die hoge boorden, weet u ook waarom?’ vroeg ik aan tante Grietje.
‘Omdat hij geen vrouw had die hem corrigeerde en hij dacht: zoals het vroeger was, zo was het goed,’ was haar antwoord. ‘Wij moesten altijd kousen dragen, blote benen waren uit den boze, ook in de zomer,’ ging ze verder. ‘En geen lange broeken, dat is allemaal zo veranderd.’
Over die veranderingen op allerlei gebied lees ik in de brieven van mijn voorouders: dansen op wereldse muziek, bioscoopbezoek, kaartspel en het ‘neo- Malthusianisme’. De laatste uitdrukking staat voor het gebruik van anticonceptiemiddelen, bepleit door de econoom Thomas Malthus. Volgens hem was geboortebeperking de enige manier om welvaart voor iedereen te bereiken. ‘Een zonde tegen het 1e gebod,’ vond Binnes vader, ‘en het richt zich min of meer rechtstreeks tegen de Schepper van den mensch, Zijn pronkstuk.’
Al deze ontwikkelingen werden door mijn voorouders met afkeer
gadegeslagen, maar ze gingen wel mee in de technische veranderingen.
In 1927 kocht Binne een stofzuiger! Hij werd daar door zijn vader
mee gefeliciteerd: ‘Wij feliciteeren je met je nieuwe
electroluxmethode; mijn ouders konden bijna geen veger betalen van
15 cent.’ Binne en Pietje woonden toen in Oudeschip, waar nog paar
pas elektriciteit was aangelegd en sommige wegen nog verhard moesten
worden. Zou er in het dorp ook gepraat zijn over dat nieuwerwetse
apparaat van meester Roorda?
1927, De Standaard (Bron:
Delpher)
Het Zweedse merk Electrolux (Foto:
Wikicommons)
(klik op de foto's om te vergroten)
Sabbatsrust
De lockdown van nu vertoont overeenkomsten met het onderduiken in de
Tweede Wereldoorlog. Voor onderduikers waren er nog meer beperkende
maatregelen. Daarnaast was het ook nog ingewikkeld voor Joden om
zich aan de joodse tradities te houden. Mijn grootvader Binne gaf
hen daar zoveel mogelijk de gelegenheid voor tijdens de
onderduikperiode.
Oma van Dam had zich haar leven lang streng aan de joodse voorschriften gehouden, ook op die bewuste sabbatsavond in 1943. Als gelovige Jodin deed ze op sabbat het licht zelf niet aan. ‘In het donker tastte ze zich een weg naar de trap,’ vertelde mijn oom Philip, ‘toen ze bovenaan de trap was, stapte ze verkeerd en kukelde ze van boven naar beneden. Ik weet niet of het erbij verzonnen is, maar ze draaide precies de bocht om naar de volgende trap en kwam onderaan bij de voordeur uit.’
Gelukkig had oma ‘alleen maar’ blauwe plekken. Toch was Binne boos geweest, want dit was veel te gevaarlijk. ‘Hij had wel in de gaten dat ze geen dokter in huis moesten hebben,’ vervolgde oom Philip, ‘en een bezoek aan het ziekenhuis was helemaal onmogelijk geweest.’
Een mooi verhaal voor beide families om steeds weer op te halen en
te verfraaien, vooral vanwege de goede afloop!
 Voor de oorlog
|
 Na de oorlog
|
(klik op de, ingekleurde,
foto's om te vergroten)
Terugblik
Mijn grootvader Binne noemde haar ongetwijfeld ‘mevrouw Philips’,
verder was ze voor iedereen ‘oma Doet’, de Joodse Zelma Philips,
moeder van Aletta van Dam. Ze had met haar man Jacob en zoon Johan
een chique kledingzaak in de Hamburgerstraat in Doetinchem.
Op internet staan twee foto’s van hun zaak. Op de foto van voor de oorlog zie je een uithangbord met ‘Philips kleeding’ erop en hangen er mooie witte gordijnen voor de ramen.
Dit beeld is in januari 1942 totaal
veranderd. Boven de ramen staat nog wel ‘MODEARTIKELEN J. PHILIPS
MANUFACTUREN’, maar de gordijnen zijn verdwenen en de deurpost wordt
schokkend ontsierd door een groot zwart hakenkruis.
In archieven speuren zat er dit jaar niet in, maar onderzoek op internet levert ook een schat aan interessante gegevens, zoals deze foto’s. Via de eigenaar van de website hoorde ik meer informatie over Zelma, die goed voor mijn boek te gebruiken is.
Online kun je ook een tentoonstelling bezoeken over die andere onderduikster bij Binne, Rosa Lazarus: http://rosalazarus.de/nl/online-ausstellung/
Ik wens jullie graag een kerstfeest vol vrede toe.
Binne Roorda woonde op 3 oktober 1942 in Groningen
Een ontslag, burn-out of een ongeluk, het zijn voorbeelden van tegenslagen die je volledig van je voeten kunnen blazen. Maar na jaren kijk je terug en bedenk je: dat heeft zo moeten zijn, anders was ik hier niet geweest. En als je in Gods leiding gelooft: hier ben ik naartoe gebracht.
Na het lezen van veel brieven, heb ik
overzicht over het leven van mijn grootvader Binne. Ik lees nu over
zijn strijd om de school in Oudeschip, het meest noordelijke dorp
van Groningen, in stand te houden in de jaren 1937 en 1938. Dat
mislukt, er zijn te weinig leerlingen en de school wordt opgeheven.
Wat ook op niets uitloopt is zijn sollicitatie als hoofd van de
Gereformeerde basisschool in Roodeschool, 5 kilometer verderop.
Binne, zijn vijf kinderen en huishoudster
verlaten in 1938 Oudeschip en verhuizen naar Winsum. Ze leven op het
wachtgeld van Binne, die brieven schrijft naar kerkelijke instanties
met de vraag of ze hem willen toelaten als dominee. Het is
teleurstelling na teleurstelling, want de instanties weigeren en hij
raakt in een soort ‘brief-gevecht’ verwikkeld. In de kerk van Winsum
ontmoet hij een medestander, Jan Huitzing.
Wanneer op 10 mei
1940 de Tweede Wereldoorlog begint, woont de familie net twee
maanden in Groningen. De kinderen Roorda gaan daar naar de
middelbare school. Het net om hun Joodse stadsgenoten wordt al snel
strakker aangetrokken. De Joodse Aalje van Dam zoekt voor zijn
familie een uitweg en ontmoet Jan Huitzing. Deze adviseert hem om in
geval van nood bij Binne om hulp te vragen. Die nood is er op 3
oktober 1942, de familie van Dam meldt zich aan Ernst Casimirlaan
4a…
(klik
op de foto's om te vergroten)
Rosa
Het was een
hectische dag, 1 oktober jl., de dag van de première van de film
Rosa – een onzichtbare vrouw. Opnames voor RTV-Noord, zowel voor de
televisie als de radio en ’s avonds naar de prachtige synagoge. Ik
kon geen betere plek voor het draaien van de film bedenken!
Kort na de arrestatie van mijn grootvader Binne werd Rosa Lazarus door mijn tante Foekje naar een nieuw onderduikadres gebracht. De arme Rosa was in geen twee jaar buiten geweest, maar Foekje zei, heel doortastend: ‘Ik moet u even knijpen, want u moet doorlopen en niet zo vreselijk trillen.’ Ze bracht haar naar een huis aan de Kerklaan en onthield het hekje. Na de oorlog zocht de 15-jarige Foekje naar het bewuste huis, maar door het oorlogsgeweld bij de bevrijding waren de hekjes verdwenen. Ze heeft Rosa nooit meer teruggezien.
75 jaar later werd de draad van Rosa’s verhaal weer door Farschid opgepakt in zijn film. Ik keek naar het beeld dat hij van haar schetste aan de hand van historische documenten, foto’s en interviews. Een gewone vrouw met een ongewoon leven. De film was een heel mooi eindresultaat van onze gezamenlijke zoektocht. Helaas mochten er maar 30 mensen bij zijn. Vanaf december kun je de film online kopen en bekijken.
Bekijk ook het artikel op de site van de
NOS
Rosa Lazarus
Wie was Rosa Lazarus? Ik kende alleen haar mooie naam. Over de andere zeven onderduikers van Binne Roorda hoorde ik veel verhalen, maar ik wist niets van haar.
De Duitse
onderzoeker Farschid Ali Zahedi bracht daar verandering in. Na jaren
van samenwerking en onderzoek gaf hij haar een gezicht in de film:
Rosa – een onzichtbare vrouw. Ik ben blij dat ik je mag uitnodigen
voor het bekijken van deze documentaire. Het is een verhaal dat gaat
over het leven en overleven van een Joodse vrouw in de Tweede
Wereldoorlog, maar ook over haar leven ervoor en erna. Ze werd geboren
in Stapelmoor, in Oostfriesland, vluchtte voor de nazi’s naar
Nederland en kwam wonderlijk genoeg bij mijn grootvader Binne terecht.
Voel je welkom bij de première van de film Rosa – een onzichtbare vrouw!
1 oktober 2020 om 19.30 uur in de Synagoge Groningen,
Folkingestraat 60, Groningen.
Toegang is gratis
(Vooraf reserveren bij de synagoge op
reserveren@synagogegroningen.nl)
Facebookpagina over Rosa
Kijk ook op de agenda van de
Synagoge.
Bekijk eerdere berichten over mijn samenwerking met Farschid: Op Youtube
Op mijn site: januari 2019 , augustus 2018
Loenen
Het voelt als een heilige ruimte,
een kathedraal in de open lucht, waar je vanzelf zachter gaat
praten. Voor mijn voeten ligt een eenvoudige witte steen, waar Ds.
B. ROORDA op staat. Om mij heen torenen als wachters enorme sparren
met hangende takken. Daarboven is de blauwe lucht met voorbij
drijvende witte wolken. Het is stil, tussen de bomen en in mij. Oom
Philip had gelijk, er was geen mooier plekje waar hij zijn vader kon
wensen, ‘indrukwekkend en toch heel eenvoudig’. Ik ben in Loenen op
de erebegraafplaats en ik voelde mij niet eerder zo dicht bij mijn
grootvader Binne.
Er staat Ds voor zijn naam, zo
nu en dan krijg ik de vraag: Binne Roorda was toch onderwijzer en
geen dominee? Dat klopt, maar in januari 1945 mocht hij op grond van
zijn bijzondere gaven dominee worden in de Gereformeerde kerk. Hij
preekte één keer en werd in de week daarna gearresteerd. Na zijn
arrestatie zagen zijn kinderen hem nooit weer. Hij stierf in het
Duitse concentratiekamp Sandbostel en werd in 1958 herbegraven in
Loenen. In de afgelopen zomer ging ik er voor het eerst heen en ik
was diep onder de indruk van de sfeer in dit park met die
majestueuze bomen. Prachtig!
(klik op de foto's om te
vergroten)
D-Day
Tijn is geboren, weer zo’n Godsgeschenk. Ik ben zijn dankbare oma. De ‘corona-golf’ in Nederland werd voor mij gemarkeerd met een kleinzoon aan het begin, 11 maart (Johannes Aaron) en aan het einde, 21 mei (Tijn Bernard).
Een andere markering in de tijd was 76 jaar geleden: 6 juni 1944: D-Day. Het begin van de bevrijding van West-Europa. Ik vind het onvoorstelbaar indrukwekkend en moedig: het aan land komen van de geallieerden op de stranden van Normandië.
Aan de Ernst Casimirlaan 4a werd in die tijd met smart gewacht op de komst van de bevrijders. Hun vorderingen werden nauwkeurig bijgehouden met hulp van de uitzendingen van de BBC. ‘Het was een heel klein radiotoestel,’ vertelde Ben van Dam mij in 2014 in Israel, ‘wij wachtten op de invasie. Samen luisterden we in het kleine kamertje met de erker, aan de voorkant van het huis. Daar leefden wij op!’
’s Nachts keken Ben en mijn vader Gerrit door het schuine dakraam naar de lucht en als ze de bommenwerpers van de geallieerden over zagen vliegen, vuurden ze hen aan. ‘We zagen de schijnwerpers, waarmee de Duitsers probeerden de vliegtuigen naar beneden te schieten. Dat was een lugubere attractie, maar wij vonden het heerlijk.’
Voor mijn nieuwsbrieven begint de zomerstop. Ik wens iedereen een goede tijd om op te laden, om met goede moed en vertrouwen de herfst in te gaan. Tot dan!
 Met Benjamin
van Dam in Israël |
Radio anno 1940 |
 Elya van Dam onthult de Stolperstein bij het onderduikadres van zijn vader Benjamin |
Nieuwlande
Wat is de
overeenkomst tussen mijn grootvader Binne en het Drentse dorp
Nieuwlande? Het antwoord is dat zowel hij als het dorp een Yad
Vashem onderscheiding kreeg, vanwege het redden van Joden in de
Tweede Wereldoorlog. In Nieuwlande waren zoveel Joden ondergedoken
dat het hele dorp de onderscheiding kreeg. In hun oorkonde staat: Zo
vervulden zij de Bijbeltekst “U zult uw naaste liefhebben gelijk
uzelf” en het traditioneel joodse gezegde “wie het leven van een
eenling redt, redt als het ware de gehele wereld”.
Het bijzondere is dat Binne in zijn eerste huwelijksjaren met Pietje, van 1920 tot 1926, ook in Nieuwlande woonde. In de afgelopen ‘corona-tijd’ las ik alle familiebrieven uit deze periode. Ik las hoe Binne, zijn vader, broers en oom met elkaar omgingen, hun liefde voor elkaar, maar ook de irritaties. De vrouwen schreven niet, dat deed de man als hoofd van het gezin. Behalve Binne’s ongetrouwde zussen Dieuwke en Janke, daar vond ik ook brieven van.
Binne en Pietje kregen in Nieuwlande drie kinderen: Philippus
(1924) en Ytje en Gerrit (1925). Gerrit leefde tot augustus 2007 en
was mijn vader. De tweeling werd in de brieven met elkaar
vergeleken, hun grootvader schreef 4 maanden na hun geboorte: Gerrit
en Ytje groeien voorspoedig op; de eerste komt wat achteraan in
geestesontwikkeling; de laatste in lichaamsgewicht.
Toen ze dik 9 maanden waren, schreef Binne: Gerrit ontwikkelt zich
boven verwachting: hij is o zoo gezellig van aanleg; als hij 20
is, dan gaat hij met Oom Mart. een pijpje rooken en gezellig
praten. Huiselijk en goedig. Zijn oogjes staan helder en
vertrouwelijk! Maar bij Ytje vergeleken is hij een dom kereltje.
Dat kleine prul moet letterlijk alles weten, wat er in ons
woonvertrek gebeurt; niets mag haar ontgaan. Zij is de wijste,
Gerrit de gezelligste en Ph. de teerste van ’t lieve
klaverblaadje. Zie maar eens van zo’n typering af te komen.
 |
 vlnr: Gerrit, Philippus, Ytje |
 |
 vlnr: Ytje, Philippus, Gerrit |
(klik op de foto's om te
vergroten)
Eigenlijk dacht ik dat ik een voorsprong had in deze corona-tijd. Alleen en in huis werken doe ik al jaren. Daar kon ik gewoon mee doorgaan. Nu kwam er niemand langs, dus ging ik meters maken in het lezen van de honderden brieven in het familiearchief. Maar dat viel tegen. Ik zat vast aan mijn mobiel voor contact met anderen en nieuws over corona en ik schoot niets op.
Deze week gaat het beter. Voor elke dag stel ik mijzelf een precieze taak, die ik af moet hebben. Vandaag alle brieven lezen van maart tot en met juni 1925. Gelukt! Het leuke is dat ik vandaag het verhaal van de bevalling van mijn vader Gerrit en zijn tweelingzus Ytje las. Gerrit kwam als nummer twee, lag in stuit en mijn grootmoeder had nauwelijks weeën meer. En dat thuis. Spannend, lijkt mij.
Naast deze leuke bezigheden,
is 
er de ernst van
een nieuw agressief griepvirus dat huishoudt over de hele wereld.
Dit virus is vergelijkbaar met de Spaanse griep in 1918/1919. Eind
vorig jaar schreef ik hierover in een hoofdstuk van mijn boek. Alle
scholen waren dicht en veel kinderen waren ziek en stierven. Ook in
mijn familie was bijna iedereen ziek. De 29-jarige zus (Foekje) van
mijn grootmoeder Pietje overleed eraan. Ik kan mij nu die tijd beter
voorstellen en ga dat hoofdstuk aanpassen.
Maart en april zijn memorabele maanden. Op 17 maart 1945 werd mijn
grootvader Binne op transport gezet naar het concentratiekamp
Neuengamme. Over deze tocht is te lezen op de speciale site van de
NOS, in het kader van het project ’75 jaar Bevrijding’:
https://nos.nl/75jaarbevrijding. Binne overleed rond 25 april
1945 in het kamp Sandbostel. 9 dagen daarvoor werd de stad Groningen
bevrijd. Pasen viel in 1945 op 1 april. Voor nu: goede paasdagen!
Onderduiken
‘Dat is mien laand, mien
Hoogelaand,’ zong Ede Staal. Die weemoed voelde ik, rijdend tussen
de platte landerijen met stukken vette klei en grijze bewolkte
luchten in februari. Ik was op weg naar de Joodse René de Vries (87)
in Oosterwijtwerd, een mooi, lieflijk dorp met 80 huizen.
Het verhaal van de onderduik van de familie van Dam bij mijn grootvader Binne kan zomaar een romantisch tintje krijgen: samenleven in goede harmonie en de nazi’s te slim af zijn. Maar de diepe betekenis van onderduiken kon René goed onder woorden brengen. Ik sprak met hem over zijn onderduik in de stad Groningen. Zijn vader werd vermoord in Auschwitz. Een paar uitspraken:
‘Bij mijn eerste onderduikadres stonden mijn broer en ik in een
halletje bij de voordeur. Mijn moeder was ernstig ziek, 
ik
dacht dat ze doodging en ik begon te huilen. Ik herinner mij dat ik
toen dacht: nee, ik moet niet huilen, want het is oorlog en ik moet
flink zijn. Ik heb die knop daar omgedraaid, ik huilde niet meer.
Niet alleen toen, maar eigenlijk nooit meer. Mijn gevoel vlakte af
en pas vele jaren na de oorlog ging dat over.’
‘In die tijd zat de angst onder je huid. Je deed van alles, je zat te praten, maar die angst was er altijd en verdween niet na de oorlog.’
‘Na
de bevrijding hadden we geen huis en geen geld meer. Mijn moeder
sprak de legendarische woorden: ‘Dan beginnen we toch gewoon weer
opnieuw?’ Dat zijn haast historische woorden geworden, we deden het,
maar daarmee werd de deur naar die onderduiktijd dichtgeklapt,
emotioneel gezien.’
Het was een inspirerend en mooi gesprek, ondanks het ernstige onderwerp was er geen somberheid. Ik voelde mij een bevoorrecht mens, die ochtend op Het Hogeland.
Ik sluit af met een prachtig bericht: Jonas, mijn vierde kleinkind werd geboren! Wat een geschenk, ik ben een dankbare oma.
4 februari 2020
Loenen
‘Gott wird abwischen alle tränen von ihren Augen,’ stond op het massagraf waarin mijn grootvader Binne lag, vlak na WOII. Zijn kinderen hadden daar vrede mee en deze tekst uit Openbaringen 21: 4 troostte hen.
Het was dan ook verwarrend voor mijn vader, oom en tantes toen hen in 1957 werd gevraagd of hun vader geïdentificeerd en herbegraven mocht worden in Nederland. Er werd op aangedrongen om de schedelomvang en gebitskenmerken van Binne Roorda door te geven, zodat de identificatie van de andere doden gemakkelijker was.
In 1958 was het zover: Binne en nog 4 andere oorlogsslachtoffers werden herbegraven op de erebegraafplaats in Loenen. Zijn kinderen waren rond de dertig en hadden er vrede mee. Tante Foekje mijmerde er later over: ‘Misschien hadden we een soort misplaatste gereformeerde nuchterheid. Philip hield een korte toespraak, waarin hij onze dankbaarheid uitte en we dronken daarna heel gezellig koffie.’
Het ereveld Loenen heeft een bijzondere inrichting: er zijn geen rechte rijen kruisen, maar liggende stenen, verspreid over een bosgebied. De verhalen over de mensen die er begraven liggen staan op informatiepalen. Oom Philip ging er jaarlijks naar toe. Hij vond het een heel mooi, indrukwekkend en eenvoudig plekje.
Tante Foekje deed iets wat niemand in de familie deed, zij legde altijd bloemen op het graf van haar vader. Ik kan me niet herinneren dat ik er ooit was, maar ben van plan om haar voorbeeld deze zomer te volgen, juist in dit jaar van ’75 jaar geleden’.
 De ingang |
 Het centrale veld |
 Het
graf |
(klik op de foto's om te
vergroten)
De pagina ter ere van Binne Roorda: Oorlogsgraven
Stichting
Politie-archieven
Mijn voordeurbel klinkt als een soort misthoorn, daar kun je niet omheen. Een paar weken geleden schrok ik er middenin de nacht van wakker. Geen idee wie er aanbelde, maar het gaf een hoop stress. Toch is die schrik natuurlijk niet te vergelijken met het moment dat die andere deurbel ging, het geluid dat een einde maakte aan de onderduik van de familie van Dam aan de Ernst Casimirlaan, in de nacht van 6 op 7 februari 1945.
Mijn grootvader Binne wist gelijk dat het goed mis was toen de Duitsers aanbelden. Door tijd te rekken, kon de Joodse familie van 8 personen zich verstoppen. Wat zal het een paniek geweest zijn in dat huis. Binne werd gearresteerd en meegenomen.
Nu, bijna 75 jaar later, zit ik met een aantal vragen, waar ik wel
antwoorden op vermoed, maar waar ik geen harde bewijzen voor heb:
Waarom werd Binne
gearresteerd? Is hij
gemarteld in het Scholtenhuis? Kwamen de Duitsers erachter dat Binne
Joodse onderduikers had?
Ik hoopte antwoorden te vinden in de politiearchieven, want er waren Nederlandse politiemensen bij de arrestatie van Binne. Helaas bracht dat onderzoek niets op, het overvalcommando rapporteerde niks. Er waren wel lijsten met de code SD (Sicherheits Dienst) voor arrestantenkamers, maar Binnes naam ontbrak.
Wat ik zeker weet, is dat Binne in het Huis van Bewaring werd opgesloten en op 17 maart 1945 op transport is gezet naar Neuengamme. Dat betekent dat ze iets uit hem hebben gekregen of ervan overtuigd waren dat hij ergens flink bij betrokken was, anders had de SD hem wel vrijgelaten. Het blijft een boeiende zoektocht.
Iedereen een kerstfeest vol vrede toegewenst!
Kranslegging bij de urn in het Huis van Bewaring (Foto: Groninger Archieven.
Klik op de foto om te vergroten)
De Glindhorst
Deze maand wordt het tijd om eens in de politiearchieven van 1945 te gaan snuffelen. Misschien staat daar iets in over de arrestatie van mijn grootvader Binne in de nacht van 6 op 7 februari 1945. In die nacht waren er Duitse soldaten bij, maar ook Nederlandse politiemannen.
En intussen schrijf ik verder aan hoofdstuk 8 van mijn boek, over de jaren dat Binne in De Glindhorst werkte, een opvoedingsdorp in de buurt van Utrecht. Ik kom er allerlei omschrijvingen van tegen. Van ‘Gereformeerd gesticht voor ont-ouderde kinderen’ tot ‘Oord der verschrikking’.
De bedoeling was goed. Kinderen die niet meer thuis konden woonden, werden opgevangen in boerengezinnen, die grond pachtten en een boerderij kregen. Aantrekkelijk, als je zelf geen boerderij kon betalen. Ze namen de taak van het opvoeden van de pleegkinderen er tegen wil en dank bij.
Dat opvoeden in die begintijd vanaf 1914 ging niet altijd goed, ik lees er hartverscheurende verhalen over. Sommige kinderen werden mishandeld, een jongen werd in een jute zak over het erf geschopt, een meisje plaste van schrik in haar broek en moest het oplikken. Ook was er seksueel misbruik. Pas veel jaren later werden de pleegouders beter gescreend en getest op hun pedagogische kwaliteiten.
Binne Roorda werkte er als jonge onderwijzer, hij vond het zwaar en had heimwee naar huis. De zondag was voor hem een welkom rustpunt. Hij ging naar de kerk en naar de Jongelingsvereeniging. Ik vond in het archief een schrift met mijn grootvaders toespraken en daarin de opvallende tekst: Wij komen samen in een vereeniging: ’t is de uiting van een levenstrek, die God den mensch heeft ingeschapen, n.l. het zoeken van gezelligheid, van gezelschap. (…) Vooral de man en de aankomende man zoeken dit. De vrouw sluit zich nog meer op in haar gezin om daar het zonnetje te wezen v.h. huis, de man treedt naar buiten om daar met vrienden en gelijkgezinden zich te vereenigen en tot het bereiken van een of ander doel. Het waren andere tijden…
 |
 |
 |
 |
 |
(klik op de foto's om te vergroten)
Reuze-oproer
Ben van Dam, onderduiker bij mijn grootvader Binne, wist het nog: ‘Er was een reuze-oproer in de kerk. Het had iets te maken met de doop, maar het fijne weet ik er niet van. In het begin van de onderduik was die opstand in de kerk er niet, maar langzamerhand heeft het zich ontwikkeld. Het was naast de bezetting een hoofdzaak voor gereformeerde mensen, de splitsing van de kerk.’
De acht Joodse onderduikers maakten deze scheuring in de Gereformeerde Kerk, de ‘Vrijmaking’, van nabij mee. Eind september gebeurde dat in Groningen 75 jaar geleden. Binne Roorda zat er middenin en hoorde bij de ‘Vrijgemaakten’. Hij had geen aparte studeerkamer, maar hij zat in de woonkamer in zijn volle huis aan tafel te lezen, te studeren en brieven te schrijven naar mensen met wie hij het op theologisch gebied oneens was. Elke avond stortte hij zijn hart uit bij zijn leeftijdgenoot, Aalje van Dam en praatten ze samen.
De voorman van de Vrijgemaakten, professor Schilder, hield overal in het land preken en toespraken. Mijn oom Philip vertelde dat Schilder ook wel bij zijn vader in Groningen op bezoek kwam. ‘Schilder was de enige die wist dat de familie Van Dam bij ons was. Ze hebben elkaar de hand geschud en ook voor de Van Dams was dat een heel bijzondere gebeurtenis. Niemand mocht weten dat ze bij ons waren, maar aan Schilder heeft vader het wel verteld. Dat was een bewijs van zijn vertrouwen in hem.’
Wat een wonderlijke ontmoeting moet dat geweest zijn! Aalje van Dam, elke dag levend met de bittere werkelijkheid dat de nazi’s hem en zijn geliefde familie wilden vermoorden. En Binne Roorda en Klaas Schilder, druk bezig met een kerkstrijd in de Gereformeerde kerken. Waar dachten ze aan toen ze elkaar ontmoetten?
 Aalje
Meier van Dam |
 Binne
Roorda |
 Klaas
Schilder |
(klik op de foto's om te
vergroten)
5 september 2019
Hij was nog net geen 19 jaar, mijn grootvader Binne, toen hij als
jonge onderwijzer startte op ‘De Glindhorst’. Een bijzondere school,
het hoorde bij het gereformeerde opvoedingsdorp ‘De Glind’, waar
kinderen in pleeggezinnen woonden, omdat ze niet meer thuis konden
zijn. Het was mei 1917 en in die tijd was de afstand tussen
Achterveld, vlakbij Utrecht en Dokkum enorm, dus ging Binne alleen
in de vakanties naar huis, drie keer per jaar.
Hij hield per brief contact met zijn familie en deze zomer las ik de brieven van 1917 tot en met 1919. Langzaam zag ik in de brieven de liefde tussen Binne en zijn stiefzus Pietje opbloeien. In november 1918 was het zover: ze waren verloofd! ,,Mijn teerbeminde Pietje!”, schreef mijn grootvader. ‘Binne, mijn innige geliefde!’, antwoordde mijn grootmoeder.
Binne solliciteerde als onderwijzer naar verschillende plaatsen. Als
dat lukte, wilde hij Pietje als zijn vrouw uit Dokkum ‘gaan halen’.
Hij vond De Glindhorst een te ruige omgeving voor haar, zijn
‘teedere aanstaande’. Het solliciteren lukte niet en intussen ging
de tijd door. Uit de brieven sprak steeds meer verlangen om bij
elkaar te zijn.
1919: het einde van de Eerste Wereldoorlog, maar het was een rampjaar voor de familie. Eind 1918 overleed Pietjes ene zus, Foekje, aan de Spaanse griep. Ze was 29 en had twee kleine dochtertjes. Acht maanden daarna werd Koninginnedag gevierd in Dokkum. Een paard sloeg op hol in de menigte en Eke, Pietjes jongste zusje van 22, raakte zwaargewond en overleed een week later, op 8 september. Pietje was erg verdrietig en ook Binne miste zijn stiefzussen. ‘Maar liefste,’ schreef hij, ‘wij gaan tot hen: over 100 jaar is heel ons geslacht, dat nu leeft, gestorven: alléén Gods eere blijft.’ Wonderlijk, om dat nu te lezen, precies honderd jaar later.
Foekje Wassenaar Eke Roorda
(klik op de foto's om te vergroten)
Tante Grietje
29 juni 1928 – 9 juni 2019
‘En ik riep maar: ,,U mag mijn vader niet meenemen! U mag mijn
vader niet meenemen!”’ Het is 14 juni 2013 en ik zit bij tante
Grietje in de woonkamer. Ze 
vertelt
mij over de arrestatie van haar vader Binne Roorda in de nacht van 6
op 7 februari 1945. Hoe ze de trappen van hun huis afrende, de
voordeur uit en zag dat haar vader tussen Duitse soldaten werd
weggevoerd naar de hoek van de straat. Ze holde roepend achter hen
aan.
Bij de onthulling van de Stolperstein zit ze er oud en broos bij, maar opmerkelijk helder. Ik bedank haar voor haar komst. ‘Dat heb ik aan Douwe te danken, hoor!’ antwoordt ze. Haar zoon Douwe vertelt dat hij in zijn jeugd allerlei historische plekken uit het leven van zijn ouders met hen bezocht. Maar zijn moeder had hem nooit de Ernst Casimirlaan 4a laten zien. Pas zes jaar geleden ging hij met zijn moeder daar kijken. Haar eerste reactie was: ‘Hé, ik wist niet dat die hoek zo dichtbij was.’ De traumatische ervaring die ze als zestienjarig meisje meemaakte, had afstanden en tijd vervormd. ‘Voor haar duurde de tijd dat ze haar vader tot om die hoek weggevoerd zag worden (letterlijk) een eeuwigheid,’ legt Douwe uit. Na de onthulling buigt tante Grietje zich voorover om het steentje te lezen. ‘Dat is mijn vader!’ Met deze dag vallen de stukjes van haar leven op hun plek.
Twee weken later wordt ze ziek en op de vroege Pinkstermorgen van 9 juni 2019 gaat ze naar haar Vader in de hemel, naar wie ze verlangde. Tante Grietje is 90 jaar geworden.
(klik op de foto om te vergroten)
Vastberaden knielt hij voor het hoopje zand en strijkt het met zorgzame en liefdevolle handen weg. Elya van Dam, zoon van onderduiker Ben van Dam. Het is 15.01 uur, donderdagmiddag, 16 mei 2019. Het messing plaatje komt tevoorschijn. Drie kinderen uit de Ernst Casimirlaan kruipen uit de groep omstanders naar voren en lezen aandachtig wat er staat:
De Stolperstein ligt er.
Het verhaal gaat door.
(klik op de foto om te vergroten)
Open Joodse Huizen – Huizen van Verzet, 4 mei
‘Hoe keek iedereen na de
oorlog terug op de onderduiktijd?’ Dat was de vraag die bij mij
bleef haken, nadat ik twee keer een lezing had gehouden over het
onderduikverhaal van de Joodse familie van Dam bij het gezin van
mijn grootvader Binne Roorda.
De lezingen hield ik in het kader van Open Joodse huizen – Huizen van Verzet op zaterdagmiddag 4 mei. In dit programma delen vertellers, bezoekers en bewoners verhalen in huizen waar Joden of verzetsmensen in de Tweede Wereldoorlog woonden. In Groningen kon dat op 20 verschillende locaties. Voor mij werd het wat ingewikkeld om mijn verhaal aan de Ernst Casimirlaan te houden, omdat ik daar niet naar boven kan. Nu was ik in het rabbinaatshuis bij de synagoge, een historische plek, ook voor de Van Dams.
Een paar dagen daarvoor bekeek ik de indrukwekkende documentaire ‘De erfenis van Johannes Post’. Daarin zie je hoe vier van zijn kinderen op een totaal verschillende manier terugkijken op het verzetswerk en de dood van hun vader Johannes Post. De één voelt zich in de steek gelaten, terwijl de ander het ziet als Gods leiding.
Ook binnen mijn familie en de familie van Dam werd er op verschillende manieren teruggekeken op de onderduiktijd. Wat voor de één een groot avontuur was, was voor de ander een benauwende en angstige tijd, in een veel te vol huis. Wat ik wel bij alle kinderen van mijn grootvader hoorde, was dankbaarheid en trots dat de familie van Dam de oorlog overleefd had. Ben van Dam in Israel vertelde dat hij met positieve gevoelens aan de onderduiktijd denkt.
De middag was een groot succes. Overal in de stad zag je mensen lopen met de folder met plattegrond van Open Joodse Huizen. Alle bijeenkosten waren vol. De kamer in het rabbinaatshuis had 30 stoelen en het zat beide keren bomvol met geïnteresseerd luisterende bezoekers. De deur ging voor de rest van de belangstellenden dicht. Misschien volgend jaar een nieuwe kans? Ik vertel het verhaal met plezier nog een keer!
(Klik op de foto's om te
vergroten)
Zaterdag 4 mei komt snel dichterbij. In Groningen is dan het herdenkingsprogramma: Open Joodse Huizen - Huizen van verzet.
In mijn verhaal komt dat bij elkaar: het verhaal van de Joodse familie van Dam en het verzet van Binne Roorda en zijn gezin. Om 13.00 u en 15.00 u in het Rabbinaatshuis, naast de synagoge.
 |
 |
 |
(Klik op de foto's om te
vergroten)
Pietje
Zoe, Julia, Lieke, Emma, Sophie, zijn op dit moment populaire meisjesnamen. De naam ‘Pietje’ is uit. Ik denk zelfs in Friesland. Het is de naam van mijn grootmoeder, mijn zus is naar haar vernoemd.
Vreemd genoeg stond er vroeger alleen een foto van mijn grootvader Binne bij ons thuis op de kast, ik wist niet eens hoe mijn grootmoeder Pietje eruit zag. De reden zal zijn dat ze al op 38-jarige leeftijd overleed, na de geboorte van haar jongste dochter Foekje. Mijn grootmoeder bleef altijd een beetje mistig voor mij.
Pietje was 22 en Binne 15, toen haar moeder met zijn vader trouwde. Binne en Pietje leefden dus een paar jaar als broer en zus. Uit die tijd, van 1913 tot 1917, vond ik brieven en foto’s van Pietje. Gezellige brieven, met veel liefde geschreven, naar een neef, tantes, vriendinnen en nichtjes. Ze fietste van Dokkum naar Franeker of Bolsward om bij haar familie te logeren of stapte in de trein naar Den Haag. Ze kreeg daar brieven dat de hele familie thuis haar (vrolijkheid) zo erg miste.
Door
de foto’s komt ze nog een stukje dichterbij. Pietje ging met haar
vriendinnen in hun mooiste kleren naar Leeuwarden en daar lieten ze
zich fotograferen. Ik vind haar er leuk uitzien met haar haar in een
wrong, haar slanke hals, haar kleine mond en een beetje scheve ogen.
Ze lachen niet voluit op de foto, maar je ziet hun ingehouden
plezier.
’s Nachts riep mijn grootvader vaak om Pietje, dat hoorde ik van mijn vader, tante Foekje en ook van de onderduiker Ben van Dam. Ze was de liefde van zijn leven. Het was een ramp dat ze zo jong stierf. Ik ben blij dat de mist om haar heen wat optrekt en ik over haar kan schrijven.
(vlnr: Nienke Nutma, Foekje Wassenaar, ?, ?, Pietje Wassenaar. Klik op de foto om te vergroten)
Stolperstein voor Binne Roorda
Mijn grootvader Binne Roorda was niet de meest makkelijke man. Hij was fel en vasthoudend in het verdedigen van zijn overtuigingen en niemand wist beterhoe het zat dan hij. Zoals hij het bedacht, moest het gaan. Dit sterke karakter van hem zorgde er wel voor, denk ik, dat hij zonder aarzeling de Joodse familie van Dam in zijn huis liet onderduiken. Zo wist hij, met hulp van zijn huishoudster en kinderen, acht Joden uit handen van de nazi’s te houden.
Misschien kwam het door zijn uitgesproken persoonlijkheid dat sommige mensen, die hem (via-via) kenden, tegen mij zeiden: ‘Je moet je grootvader niet op een voetstuk plaatsen, hoor.’ Dat ben ik ook niet van plan, al heel snel ontdekte ik dat hij een echt mens was, met mooie en minder mooie eigenschappen.
Een vriend van oom Philip stelde mij voor om een ‘Stolperstein’
voor Binne Roorda aan te vragen, voor het huis aan de Ernst
Casimirlaan 4a. De Duitse kunstenaar Gunter Demnig bedacht deze
monumenten, een messing steentje met de naam, geboorte-, sterf- en
deportatiedatum van slachtoffers van het nationaal-socialisme. Is zo’n
Stolperstein laten inmetselen ook ‘op een voetstuk plaatsen’ of
‘vereren’ van mijn grootvader? Of misschien nog interessanter: zou
hij het zelf gewild hebben?
Voor zover ik mijn grootvader ken, was hij tegen een Stolperstein voor zichzelf geweest. Hij deed ‘in gehoorzaamheid wat God van hem vroeg’. Waarom doe ik het dan toch? Als eerst ter nagedachtenis aan de moed van Binne Roorda om zijn leven te wagen om anderen te redden. Verder hoop dat het steentje mensen doet herinneren en laat nadenken. Laat nadenken over hun keuzes in bepaalde omstandigheden. Ga je met de stroom mee of ook tegen de verdrukking in? Je weet niet hoe je in zulke omstandigheden reageert, maar je kunt er wel een besluit in nemen dat je nastreeft, omdat je er van tevoren over na hebt gedacht. Dat is mijn overtuiging en misschien zit het wel in mijn genen om mij daaraan vast te houden.
(klik op de foto om vergroten)
[lees ook mijn bericht van 5 juni 2014]
Open Joodse huizen
Twee
jaar geleden belde mijn schoonzoon Rick Pastoor mij op met goed en
slecht nieuws. Het goede nieuws was dat hij een boek ging schrijven,
maar dat hij daarmee eerder klaar zou zijn dan ik, was het slechte
nieuws. Begin januari kwam zijn boek Grip uit, het heeft als onderwerp
‘slim werken’. We vierden feest en ik schrijf verder aan mijn boek
en ga door met mijn zoektocht.
Die zoektocht is afwisselend. Intussen werd ik uitgenodigd om een verhaal te houden over de onderduiktijd van de Joodse familie van Dam bij mijn grootvader Binne Roorda in het project Open Joodse Huizen. Dit wordt elk jaar rond 4 mei in Groningen georganiseerd. In kleinschalige bijeenkomsten worden verhalen verteld over het leven van Joodse bewoners in WOII in huizen waar ze toen woonden. Het gaat hierbij om het herdenken en herinneren.
Zaterdagmiddag 4 mei. Ik kijk uit naar het uitwisselen van
gedachten en verhalen. En verder werk ik door aan mijn boek en
gebruik ik mijn tijd zo slim mogelijk!
(De synagoge aan de
Folkingestraat te Groningen. Foto © Jan Rooda, Stichting
Folkingestraat Synagoge. Klik op de foto om te vergroten)
Expositie Farschid
In oktober 1942 kwam de Joodse ‘jonge familie van Dam’ bij mijn grootvader Binne onderduiken. Een paar maanden later volgden ‘opa en oma van Dam’ met hun nicht Rosa Lazarus. Via onderzoek naar Rosa kwam ik in contact met Farschid Ali Zahedi, die in Oldenburg al vele jaren onderzoek doet naar de Jodenvervolging en andere misdaden van de nazi’s.Farschid kreeg begin december 2018 de hoogste onderscheiding, Order of Merit of the Federal Republic of Germany, voor zijn onderzoek, uit handen van de Duitse Bondspresident Steinmeier. Eind december kon ik hem daarmee feliciteren, want ik ontmoette hem in Groningen, samen met mijn mede-onderzoekers. Farschid heeft grote plannen! In samenwerking met ons wil hij een expositie in Oldenburg en Groningen organiseren.
In deze dubbele expositie komt een documentaire, foto’s, voorwerpen en een serie lezingen over onderwerpen, zoals het nazi-regiem in Duitsland en de bezetting in Nederland, over de verzetsbewegingen in Duitsland en Nederland, over de hulp aan Joden en onderduikers en over persoonlijke oorlogsgeschiedenissen als die van Binne Roorda, de families van Dam en Philips en Rosa Lazarus.
Het plan is om de expositie in de tweede helft van dit jaar te organiseren. Hoe mooi zou het zijn als mijn boek dan klaar was. Dat gaat niet lukken, maar erover vertellen kan ik natuurlijk wel.
Het is 8 januari 2019, maar niet te laat om jullie, lezers, al het goede toe te wensen in 2019!
(Farschid Ali Zahedi ontvangt uit de handen van de Duitse Bundespresident Frank-Walter Steinmeier de Orde van Verdienste. Foto © Bernd von Jutrczenka/dpa. Klik op de foto om te vergroten)
‘My father wasn’t a particulary brave
man’, zo begon mijn tante Foekje het verhaal dat ze voor haar
Australische vrienden schreef. Foekje was de jongste dochter van
mijn grootvader Binne Roorda en ze maakte van haar 13de tot haar
15de de onderduik van de Joodse familie van Dam mee. Later
emigreerde ze naar Australië en vertelde daar over deze belangrijke
tijd in haar leven.
Binne was volgens haar geen bijzonder dappere man, maar hij vond dat we de slechte plannen van de Duitsers moesten weerstaan. Volgens internationale wetten mochten ze geen gewone burgers deporteren uit hun eigen land. Dan schrijft ze: ‘Onze’ Joodse familie wist heel goed, dat mijn vader kracht van de Heer kreeg, hoewel hij soms bang was (dat herinner ik me nog steeds).
Ik ben opgevoed met verhalen over en een foto van mijn grootvader Binne. Hij was een held in mijn ogen, maar hij keek zo streng op de foto, net als zijn vader Philippus. De eerste brieven die ik las, vond ik ook wel erg serieus en ernstig. Nu ben ik vele brieven verder en ze schrijven alles over hun angst, verdriet, blijdschap en liefde. Langzamerhand worden het mensen zoals wij, precies wat tante Foekje in haar verhaal duidelijk wilde maken.
‘Geef je niet teveel van je boek weg door de website?’, vroeg Gea Stuurwold deze week aan mij. Gea is met een achter-, achterneef van mij getrouwd en we hadden een gesprek over tante Foekje, waar ze veel contact mee had. Een begrijpelijke vraag van Gea, want het is inderdaad een kunst om niet teveel weg te geven. Maar juist door de website kreeg ik veel contacten, nieuwe informatie en enthousiaste, bemoedigende reacties. Dank!
In mijn vorige nieuwsbrief was ik heel optimistisch met: ‘Ik kom weer een beetje in de running.’ Onverwacht moest ik half september toch nog een operatie ondergaan. Maar nu is het zover, ik herstel goed en ben weer aan het schrijven! Heel langzaam groeien de hoofdstukken.
Over de tijd dat mijn grootvader Binne de Joodse familie van Dam liet onderduiken in zijn huis heb ik al een heel aantal hoofdstukken klaar liggen. Nu ben ik bezig met de kindertijd van Binne. Zijn moeder stierf aan tuberculose toen hij 7 jaar oud was. Vier jaar later gaat zijn vader Philippus op zoek naar een nieuwe vrouw en een moeder voor zijn zes kinderen.
In januari 1909 heeft Philippus zijn eerste ontmoeting met een vrouw uit Wolvega. Het wordt niks, ze wil geen verkering met Philippus. Deze mislukking ontmoedigt hem niet en hij overlegt per brief met zijn broer Lieuwe over contactadvertenties in de Heraut en de Standaard. Ik voel me aan de ene kant een voyeur, glurend over de schouder van mijn overgrootvader, terwijl ik zijn brieven lees, maar aan de andere kant: wie krijgt er nu zo’n kans?
Ik weet niet wat de
10-jarige Binne merkte van zijn vader op vrijerspad, maar ik lees
wel zijn eerste enthousiaste brief naar oom Lieuwe. Hij schaatste in
de koude januarimaand van 1909 van Oosternijkerk naar Dokkum en weer
terug. Een paar dagen later sneeuwde het zo hard dat Binne met zijn
vriendjes ‘poorten, sneeuwmannen en muren’ kon maken. Bijzonder om
te bedenken dat hij vier jaar later al voor de klas zou staan als
schoolmeester in opleiding.
Binne in 1909 (klik op de foto om te vergroten)
Rosa
Lazarus was één van de acht onderduikers van mijn grootvader Binne.
Ze kwam mee als nicht en verzorgster van de oude Benjamin en Geertje
van Dam. Ik heb geen foto van haar en ik weet ook weinig over haar,
behalve dat ze stil en teruggetrokken was. Ze kwam uit Oldenburg en
mijn contact daar, Farschid Ali Zahedi, is net als ik op zoek naar
meer informatie naar deze ‘vrouw zonder gezicht’.
Mijn mede-onderzoekers reisden naar Oldenburg om over zijn ontdekkingen te horen. Het blijkt dat ze direct na de Tweede Wereldoorlog naar haar broer Paul in Amerika emigreerde om hem daar te helpen op zijn boerderij. In 1964 kwam ze terug naar Oldenburg om haar oudste broer Samuel, die een concentratiekamp overleefde. In 1971 overleed ze, ze was toen 78 jaar.
Een buurjongen, nu een oude man, beschreef haar als teruggetrokken,
maar sympathieke vrouw. Hij deed wel eens een karweitje voor haar en
daar kreeg hij tot zijn verbazing wel 30 mark voor. ‘Ach,’ zei Rosa
dan, ‘dat is maar 15 dollar.’ Ze was een aardige en gulle vrouw, die
haar leven lang hard voor anderen gewerkt heeft. Ik ben weer stappen
verder, ook al is er nog steeds geen foto van Rosa.
Werkstattfim, Oldenburg (klik op de foto om te vergroten)
25 augustus 2018
Door gezondheidsproblemen kon ik een paar maanden nauwelijks aan
mijn onderzoek en het boek over mijn grootvader Binne werken. Maar
gelukkig kom ik weer een beetje in de running. Tijd voor een
bericht. Eind mei kreeg ik plotseling een mail van mijn contact uit
Oldenburg, Farschid Ali Zahedi. (7
september 2017)
Farschid had interessante aanwijzingen gevonden over Rosa Lazarus, de achtste onderduiker van mijn grootvader. Daarnaast was er reactie gekomen op zijn posts op facebook over haar en had hij archiefstukken ontvangen. Hij eindigde zijn mail hartelijk met: If you have time, you are invited to come to Oldenburg for a visit and some ice cream! .
Bij
de mail stuurde Farschid een artikel over Rosa mee, dat hij in de
lokale editie van de Nordwest-Zeitung
had gepubliceerd. Boven de titel ‘Auf der Suche nach der Frau ohne
Bild’ staat een oud boerderijtje waarin Rosa de laatste jaren van
haar leven gewoond heeft. Hij schrijft in de krant over zijn
zoektocht naar haar, zijn contact met mij en de onderduik van Rosa
bij Binne Roorda in Groningen.
Natuurlijk had ik zin in de ‘visit en ice-cream’, maar dat liet ik deze keer aan twee enthousiaste mede-onderzoekers over. Morgen meer!
(Foto © Werkstattfilm. Klik op de foto om te vergroten)
31 mei 2018
Waarom werd Binne op 7 februari 1945 gearresteerd? Vanwege zijn
vriendschap met verzetsman Westerdijk of zijn lidmaatschap van Groep
de Groot? Of was er nog een andere reden?
Die vraag kwam weer bij mij op toen ik deze maand over de waarschijnlijke verraadster van Anne Frank en haar familie las: Ans van Dijk.
Mijn
oom Philip ging er vanuit dat zijn vader Binnes arrestatie met de
Duitse overval op de boerderij van Westerdijk te maken had. Deze
Westerdijk zat diep in het verzet, had een zendmast en was een goede
vriend van Binne. Het zou kunnen, want Binne werd 9 uur na de
arrestaties bij Westerdijk opgepakt.
Maar misschien komt het verraad uit een andere hoek. Ik bladerde de Gezinsbode, het Groninger huis-aan-huisblad, door en stuitte in de rubriek ‘De verhalen van Groningen’ op een verhaal over Groep de Groot. Mijn grootvader Binne was hier lid van, waar ik al over schreef op 26 oktober 2016.
In januari 1945 werd Henk Lommert, een medewerker van Groep de Groot, wegens diefstal gearresteerd. Hij werd door de SD met een verklikker in de cel gezet en Lommert vertelde zijn celgenoot de verblijfplaats van de geheime papieren die hij bezat. Veel gegevens over Groep de Groot werden bekend en arrestaties en martelingen van de arrestanten volgden. In de weken erna werden de meesten naar concentratiekamp Neuengamme gebracht. Ook mijn grootvader Binne werd op 17 maart 1945 naar dit kamp vervoerd. Had dit toch met Groep de Groot te maken?
Bene Roelof Westerdijk, 1909-1945 (klik op de foto om te vergroten)
Het verhaal van mijn grootvader Binne kreeg ik in de schoot geworpen. Ik droeg niets bij aan zijn moed om acht Joodse onderduikers in WO II in huis te nemen. Ik ontmoette drie broers die het omgekeerde meemaakten: zij hadden een NSB-grootvader en vader.
In hun familie was er schaamte en zwijgen over het verleden,
terwijl er in de mijne trots en mooie verhalen waren. Er waren ook
overeenkomsten: mijn 
ouders
trouwden in 1952, die van hen in 1953. De gezinssamenstelling was
hetzelfde: 6 dochters en 3 zonen. Het waren beide Vrijgemaakt
Gereformeerde gezinnen.
De broers wisten alleen dat hun vader NSB’er was en met hun opa na de oorlog 3 jaar vastzat, onder andere in het NSB-interneringskamp in de Carel Coenraadpolder bij Delfzijl. Ik hoorde over hun zoektocht naar het oorlogsverleden van hun vader en grootvader. Een bezoek aan de Nationale archieven in Den Haag, waar ze schrokken van het feit dat hun vader gewapend landwachter in de stad Groningen was. Wie weet, kwam hij ooit mijn vader tegen, een leeftijdgenoot, bezig met het organiseren van eten voor de onderduikers. Beiden werden ze beïnvloed door hun vader.
Ik vond het mooi om te zien dat drie mannen, die wat dit betreft uit zo’n verwrongen situatie kwamen, de moed hadden om op zoek te gaan in archieven. Wat ze daar vonden gaf boosheid en verdriet. Maar ze hadden het lef om alles open te gooien en leven in verbondenheid en vriendschap met elkaar.
Een door mijn grootvader bewaard exemplaar van het weekblad van de NSB
(klik op de foto om te
vergroten)
Ik
lees oude brieven en schrijf aan het boek over mijn grootvader
Binne, maar intussen probeer ik nog wat speurwerk te doen naar
gebeurtenissen rond de Tweede Wereldoorlog. Daar leven nu nog
getuigen van, die ik kan bevragen. Na de arrestatie van mijn
grootvader op 7 februari 1945 kwamen er nieuwe bewoners aan de Ernst
Casimirlaan 4a. Over hun kwalijke rol kwam ik meer te weten.
Op die 7de februari ‘45 werden eerst de acht Joodse onderduikers bij verschillende adressen in Groningen ondergebracht. Daarna verlieten ook Binnes vijf kinderen (mijn vader Gerrit, zijn broer en zussen) en huishoudster ‘juf’ het huis. De nieuwe bewoners werden Wim van Iperen en zijn vrouw, die het huis van de Duitsers kregen toegewezen. Hij had bij het NSKK (Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps) gewerkt en zij als verpleegkundige in Duitsland.
Van Iperen en zijn vrouw hielden zich gedeisd tijdens die laatste oorlogsmaanden en hij deed zich na de oorlog voor alsof hij voor een verzetsgroep had gewerkt. Ze weigerden uit het huis te gaan, maar juf ontdekte door slim speurwerk dat hij en zijn vrouw uit Lexmond kwamen, de plaats waar haar familie woonde. Ze zocht contact met de verzetsgroep daar en Van Iperen werd opgepakt vanwege zijn foute oorlogsverleden. De Ernst Casimirlaan 4a was weer vrij voor juf en de kinderen. Dankzij Henk de With van de Historische Kring Lexmond en via hem persoonlijke kennissen van Van Iperen, kan ik nu het hele verhaal reconstrueren.
En ik werd weer oma, deze keer van een prachtig klein meisje: Nore.
Haar naam betekent: God is mijn Licht. Ik ben heel blij met haar en
dankbaar.
23 februari 2018
‘’k
Ben dikwijls moedeloos’, schrijft mijn overgrootvader
Philippus Roorda in 1895 aan zijn jongere broer Lieuwe. ‘Vreugde
duurt nooit lang’, maar: ‘In Christus vrede en rust te
vinden, is voor eene gejaagde ziel alles.’ In de tientallen
brieven rond 1900 die ik van hem lees, laat hij zich in zijn ziel
kijken. Deze week kreeg ik de juiste omschrijving van mijn
overgrootvaders innerlijk aangereikt: een droef gemoed.
Het is de titel van een boekje van Antoine Bodar, die ik daarover hoorde in het tv-programma ‘De Verwondering’. Deze katholieke priester heeft een droef gemoed, maar voelt zich geborgen bij God, wat hem troost. ‘En het einde is in zicht,’ zegt hij, ‘ik zal God zien als ik over de doodsgrens heen ga.’ Allemaal zo herkenbaar bij mijn gereformeerde overgrootvader!
Maar de inhoud van Philippus’ brieven is niet alleen droevig. Hij schrijft ook over zijn gelukkige huwelijk met Grietje Boelens, de geboorte en het opgroeien van zijn kinderen, waaronder mijn grootvader Binne. Mijn grootvader is mijn hoofdpersoon, dus het is nu tijd om mij los te maken van Philippus en in de volgende hoofdstukken van mijn boek verder te schrijven over Binne.
Philippus Mzn Roorda anno 1909
(klik op de foto om te vergroten)
Bekijk hier de uitzending met Antoine Bodar (De Verwondering. KRO-NCRV)
Ik weet nog hoe ik in 2014 onder de indruk was van de maquette van het onderduikhuis aan de Ernst Casimirlaan. Zie 28 november en 14 december 2014 op mijn website. Als oud-architect had Pieter Oegema hier veel uren met plezier aan besteed.
Na overleg met de synagoge voegde ik een poster toe aan deze expositie. Op de poster staan foto’s van de families Van Dam en Roorda met QR-codes. Met behulp van je mobiele telefoon kun je daarmee informatie over de personen lezen. Misschien is de expositie een goede aanleiding om eens even naar binnen te lopen in de mooie en historische synagoge.
 Bij Pieter Oegema thuis |
 (Foto Ⓒ Dagblad van het
Noorden) De expositiemet links de maquette |
 (Foto
Ⓒ Synagoge Groningen)De maquette |
(klik op de foto's om te vergroten)
Artikel Dagblad van het Noorden
Het
Reformatorisch Dagblad over het minimuseum
5 januari 2018
Een journalist van het Reformatorisch Dagblad interviewde mij vorig
jaar november over mijn boek. In de drukke maand december vol feest,
ontmoetingen en gedenken was dat op de achtergrond geraakt.
Afgelopen woensdag stond het interview tot mijn verrassing in het
RD!
Eigenlijk wil ik mij niet laten afleiden van het schrijven van mijn boek. Daarom ben ik niet zo happig op zo’n interview. Maar ik kreeg al van verschillende kanten positieve reacties en dat geeft veel energie om door te gaan!
Klik hier voor het artikel
Chanoeka
Mijn boek groeit langzaam maar zeker, hoofdstuk na hoofdstuk. Eerst de feestdagen en dan weer verder in het nieuwe jaar.
Kerst, het feest van de geboorte van Jezus, als brenger van het Licht op de wereld, lijkt in uitingsvorm op Chanoeka, het Joodse lichtjesfeest. Vorige week was dat feest voor veel Joden in Nederland minder licht. Begin december werden de ruiten ingeslagen van een koosjer Joods restaurant in Amsterdam.
Om wat voor reden de dader, een Palestijn, dit ook deed, het is bijzonder schrijnend en verontrustend als vernielingen worden gepleegd aan Joodse eigendommen. Het haalt zwarte herinneringen omhoog aan de Holocaust. Uit solidariteit met de Joodse bevolking woonden daarom twee ministers de Chanoeka-viering in Amsterdam bij.
In
Utrecht was Frits Bolkenstein bij de viering en hij zei dat jongeren
te weinig weten over de Jodenvervolging. In het
geschiedenisonderwijs moet daar meer aandacht aan worden besteed. Ik
denk dat hij gelijk heeft en ik hoop dat mijn boek een beetje aan
die kennis over de Holocaust kan bij dragen.
Chanoeka is een symbool van hoop. Dit vrolijke feest herinnert aan het opnieuw inwijden van de ontheiligde tempel in Jeruzalem in 164 voor Christus. Er gebeurde toen een wonder: er was slechts lampenolie voor één dag en de kandelaar bleef acht dagen lang branden. Met Chanoeka wordt daarom acht dagen lang elke dag één kaars meer gebrand op de chanoekia, de negenarmige kandelaar.
Iedereen goede en hoopvolle feestdagen
toegewenst!
Chanoeka-viering dec 1942
in Westerbork (foto Ⓒ Herinneringcentrum Kamp Westerbork)
Annie en Frederik Jonker
Leunend
tegen de knie van mijn grootvader Binne staat ze daar: Annie Jonker,
drie jaar. Binne is op deze foto bijna 40 en ziet er jong uit, Annie
kijkt een beetje verlegen. Het is maart 1938, de gereformeerde
lagere school in Oudeschip wordt vanwege leerlingentekort opgeheven.
Bijna 80 jaar later ontmoet ik Annie in Roodeschool.
Ook Annies broer Frederik is bij het gesprek. Hun vader, klompenmaker Jan Jonker, woonde in Oudeschip naast mijn grootvader. Ze zijn met hun 83 en 80 jaar, te jong om zich ‘meester Roorda’ te herinneren. ‘Mijn nichtje vertelde dat meester Roorda gek was met mij. Ik mocht in de school rondlopen als driejarig meisje,’ zegt Annie.
Waar ze wel over kunnen vertellen is het dorp Oudeschip. ‘’t
Olschip’ voor de Groningse inwoners, ligt tegen de meest noordelijke
zeedijk en is een dorp van drie straten met lage huisjes. In de
jaren 20 en 30 waren 
er drie lagere scholen, een openbare,
hervormde en gereformeerde. Annie: ‘’t Olschip was een dörpke, dat
was fantastisch, daar kon alles, een hele hechte band was dat.’
We besluiten er samen naar toe te gaan, het dorp ligt vijf kilometer verderop. Terwijl we rondrijden, kunnen ze mij allerlei huizen aanwijzen en vertellen over de vroegere bewoners.
Binne was vaak op pad in de omgeving van Oudeschip. Hij tufte op zijn snorfiets door het vlakke landschap, op weg naar politieke en vooral kerkelijke vergaderingen. Zou hij op die reizen zijn hoed wel eens gelicht hebben voor een passerende zwarte koets met twee paarden van de Joodse veehandelaar Benjamin van Dam? De man aan wie hij jaren later onderdak zou geven in barre tijden?
Annie Jonker, november 2017
Gesloten brief
Er ligt nog een gesloten brief van mijn grootvader Binne in de
Groninger archieven. Na 75 jaar mag deze geopend worden! Eerst heb
ik de wildste fantasieën
over wat daarin zal staan. Maar nu ik mijn grootvader Binne beter
ken, denk ik dat er vast een naam in wordt genoemd in verband met
kerk en geloof.
Ik heb gelijk. In de stille archiefzaal lees ik een lange brief van mijn grootvader aan de kerkenraad in Groningen. Hij schrijft daarin dat hij er grote moeite mee heeft dat hij niet getoetst wordt of hij op grond van zijn bijzondere gaven, dominee kan worden. Deze brief schrijft hij in 1941 en al drie jaren wil hij gehoord worden, maar hij wordt doodgezwegen.
Na Binnes lange beklag over dat er geen ‘trouw onderzoek’ naar hem wordt gedaan, schrijft hij over meneer K. Hij heeft er drie bezwaren tegen dat deze broeder tot ouderling verkozen wordt. De eerste twee gaan over zijn zaken- en geloofsleven, waarover niet met lof wordt gesproken.
Het derde bezwaar gaat over de zoon van broeder K. ‘Deze heeft, naar mij werd gezegd, een zoon die in zonde leeft en omgang heeft met een niet-gereformeerd, ja modern meisje.’ Genoeg reden om geen ouderling te kunnen worden, want: ‘Een ouderling moet gehoorzame kinderen hebben, opdat hij ook in dat opzicht onberispelijk zij’, staat in de bijbel.
Licht teleurgesteld lees ik de brief nog eens en verbaas mij over
mijn grootvader die jarenlang hamert op hetzelfde aambeeld. Het
moeilijke vind ik dat Binne brief na brief schrijft dat hij gehoord
wil worden en zelf niet naar meneer K. toegaat om met hem te praten,
maar alles van horen zeggen heeft. ‘Plaats het in die tijd’, krijg
ik als goede raad en daar zal ik het mee moeten doen.
7 september 2017
Door mijn onderzoek naar het leven van mijn grootvader, kom ik met
allerlei bijzondere mensen in contact. Zo ook met de Duitser
Farschid Ali Zahedi. Hij onderzocht de Jodenvervolging in de Tweede
Wereldoorlog in Oldenburg en omgeving. De plaats waar Rosa Lazarus,
één van de Joodse onderduikers van mijn grootvader Binne, vandaan
kwam.
Rosa Lazarus (1902) vluchtte in 1936 naar Nederland, want het was in Oldenburg onleefbaar geworden voor Joden. Ze kwam in Bellingwolde bij familie terecht en vertrok in 1941 naar de stad Groningen. Haar oom en tante, Benjamin en Geertje van Dam, hadden haar hulp nodig. Met hen dook ze in maart 1943 onder bij Binne Roorda.
Farschid kende Rosa’s broer Samuel en haar neef Jan in Oldenburg persoonlijk. En hij kon mij meer informatie over Rosa geven. Toen hij mijn verhaal hoorde over de acht Joodse onderduikers bij Binne Roorda, was hij onder de indruk. Hij vroeg mij of hij mij hierover mocht interviewen en filmen.
Na een interview bij mij thuis vertrokken we naar de binnenstad. Daar werd ik ook gefilmd bij het huis aan de Spilsluizen 10, waar de familie van Dam woonde. Voor het huis van Binne, Ernst Casimirlaan 4a, interviewde ik voor de camera Lies Boerma, het oude buurmeisje op nummer 6. Onvoorbereid, we hadden haar gebeld of ze wilde komen, maar met veel plezier stortte ze zich erin. De zon scheen, prachtige luchten, het was een goed begin van een werkseizoen!
‘En is de film nu op de Duitse tv te zien?’, werd mij al gevraagd. Nou nee, dat niet. Farschid maakte het voor zijn eigen expositie, waarin mijn verhaal interessant is door de link met de uit Oldenburg afkomstige Rosa.
(Farschid Ali Zahedi via http://www.werkstattfilm.de)
‘O, Grietje, beantwoord zoo mijne liefde, mijne innige liefde’,
schrijft mijn overgrootvader Philippus. Hij is dan 26 jaar en vraagt
in deze brief van 18 juni
1888 of ze verkering met hem wil. Hij ondertekent met ‘Uw teeder
minnende Philippus M Roorda’ Grietje zei ja en een jaar later
trouwden ze. Ze krijgen zes kinderen, waaronder mijn grootvader
Binne.
Ik lees stapels brieven van deze overgrootvader Philippus voor de eerste hoofdstukken van mijn boek. Op zoek naar de drijfveren van mijn grootvader Binne. Hij leek het meest van al zijn broers en zussen op zijn vader Philippus. Ze waren ook bijzonder op elkaar gesteld, vertelde oom Philip mij, ‘het waren dezelfde geesten.’
Tussendoor lees ik een met de hand geschreven Familiegeschiedenis Roorda van mijn over – oudoom Lieuwe. In een ver verleden deden de Roorda’s volgens hem mee aan de Kruistochten. Eén van hen sloeg daarbij het hoofd van een ‘Moor’ af, schrijft hij, vandaar ‘den Moorenkop’ in het familiewapen van de Roorda’s. Als kind was ik trots op dit wapen. Een familiewapen, wie had dat nou? Maar een ‘Moorenkop’? Nee, dat kan niet, niet meer van deze tijd. Dan zijn de brieven met de zielenroerselen van mijn voorouders Philippus 1910 interessanter!
Ter afwisseling op het lezen van al die brieven, wil ik in de
komende tijd ook nog het Oorlogs en Verzetscentrum Groningen (OVCG)
bezoeken. Ik hoop er meer informatie over het verzetswerk van Binne
te vinden en…. er ligt nog altijd een brief van mijn grootvader
Binne in de Groningse archieven, die pas na 75 jaar geopend mocht
worden. Dat is dit jaar.
8 juni 2017
Mijn schrijfdagen werden afgelopen dinsdag afgewisseld met een
middag in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. In deze
bijzondere omgeving ging ik naar de Noordelijke netwerkdag
Oorlogsbronnen.
De middag begon met een boeiend voorbeeld van het gebruik van bronnen bij het zoeken naar namen. ‘Known unto God’ stond er op een graf van zes Engelse piloten van een bommenwerper in de Tweede Wereldoorlog. Met behulp van verschillende bronnen uit Engeland (vluchtgegevens), Nederland (moment van neerstorten) en Duitsland (verslag van de Duitse piloot die hen neerschoot) werd gezocht naar de namen van deze mannen. Het resultaat was dat 70 jaar na dato hun namen en zelfs hun foto’s op de grafsteen kon worden gezet.
Ik vond het fascinerend om te horen en te zien hoe je verschillende bronnen kunt gebruiken in je onderzoek, maar ook hoeveel vrijwilligers bij dit werk actief zijn. Bijvoorbeeld vrijwilligers die honderden ‘onderduikkaarten’ met gegevens over onderduikers intypen op een website. Dat was voor mij een onbekende wereld van onzichtbaar, maar belangrijk werk.
Wat kan ik nu met deze dag? Ik ben nog steeds op zoek naar de ondergrondse activiteiten van mijn grootvader Binne en naar de reden waarom hij op 7 februari 1945 werd gearresteerd. Ik blijf zoeken naar bronnen en leg ze naast elkaar en dan komt er een dag dat het duidelijk(er) wordt.
Aan het eind van de middag bezochten we met elkaar het huis van de kampcommandant in het kamp zelf. Hoewel alle barakken werden weggehaald, is het houten huis van de kampcommandant bewaard gebleven. Er is een glazen huis omheen gebouwd om het in een betere conditie te houden.
Wat een huiveringwekkende omgeving, dit doorgangskamp, waarvandaan ruim 100.000 Joden en 245 Roma per trein werden gedeporteerd naar concentratie- en vernietigingskampen. Gastspreker Eva Ritz – Weyl vertelde over haar ervaringen als kind op deze plaats. Zij heeft er met haar ouders drie jaar gewoond en ging al die tijd naar school. Een school was er in geen enkel ander kamp. Het werd niet duidelijk uit haar verhaal waarom hun gezin in Westerbork mocht blijven. In die jaren ontmoetten haar ouders waarschijnlijk Jacob en Johan Philips, de vader en broer van Aletta van Dam – Philips die bij mijn grootvader ondergedoken was. Jacob en Johan werden vermoord in Auschwitz.
Altijd opgewekt en onder alle omstandigheden voor ieder van ons een vriendelijk woord. Deze woorden sprak Aalje van Dam uit op de 45ste verjaardag van mijn grootvader Binne. Voor zijn Joodse onderduikers was mijn grootvader vriendelijk en gastvrij. Zijn oud-leerlingen die ik sprak, vonden hem aardig en zaten graag bij hem in de klas.
Maar uit zijn brieven krijg ik ook een ander beeld, daarin is mijn grootvader vaak kritisch. Altijd heeft hij zelf gelijk en dat maakt hij in een lange stroom brieven duidelijk aan kerkenraden, dominees, familie en vrienden.
Om
mijn grootvader Binne beter te leren kennen en begrijpen, lees ik nu
brieven uit het begin van de twintigste eeuw. Wie was hij en door
wie werd hij beïnvloed?
Bij deze zoektocht kwam ik in het familie-archief een brief van Pietje Wassenaar aan haar nichtje Alie tegen. De brief is van juni 1913, Pietjes moeder is twee maanden daarvoor met Binnes vader getrouwd. Pietje is 22 en Binne 15.
Pietje schrijft over haar toekomstige echtgenoot: Lieve Alie ik moest je van Binne groeten, dat is toch zoo’n lief broertje van me.
Om meer over die tijd te weten, lees ik De eeuw van mijn vader van Geert Mak. Een aanrader, interessant en goed geschreven. Ik lees daarin bijvoorbeeld over petroleumlampen die aan het begin van de twintigste eeuw gebruikt werden. Ik weet nog dat mijn oudtante Dieuwke, de oudere zus van mijn grootvader, op een petroleumstel pannenkoeken voor ons op bakte. Of ik lees over de dood die onverwacht kon toeslaan. Zowel Pietje als haar zussen Foekje en Eke stierven op jonge leeftijd. Foekje, moeder van twee jonge kinderen, stierf aan de Spaanse griep. In drie golven, in juli 1918, oktober 1918 en februari 1919 joeg deze ‘Spaanse griep’ als een zwarte dood door het continent, schrijft Mak.
De vroegste foto van Binne
(klik op de foto om te vergroten)
In Israel ging vanmorgen om 10.00 uur het luchtalarm af en was de Joodse bevolking twee minuten stil. Tijdens deze twee minuten reed het verkeer niet en automobilisten stonden naast hun auto’s.
Dit gebeurde allemaal vanwege Yom HaShoah, de jaarlijkse herdenking van de Holocaust in Israel.
Mijn grootvader Binne, zijn kinderen en juf redden tijdens de
Tweede Wereldoorlog acht leden van de familie van Dam – Philips van
de dood, maar meer dan 120 familieleden van hen werden vermoord in
Auschwitz en Sobibor. Vandaag is het een dag om ook bij hun dood
stil te staan: http://www.drijfveren.info/oorlog/oorlog.html#groteschok
Binne
strekt zijn schouders nog iets verder naar achteren tegen de
kerkbank en hij steekt zijn kin naar voren. Zijn mond staat
verbeten. Al vanaf de eerste woorden van de preek ergert hij zich.
Dominee Polman zit er volledig naast met zijn uitleg van Psalm 14.
Zo’n mooie psalm, hij verknoeit het. Met opeen geklemde lippen
luistert hij tot het ‘amen’ aan het eind van de preek. Dan zucht
hij diep.
Tijdens het gebed vraagt dominee om vergeving voor het getwist
en gekrakeel binnen de kerken. Weer ergert hij zich. Hoe kan hij
nu de strijd om de waarheid getwist en gekrakeel noemen?
Als hij zijn ogen weer opendoet, neemt hij een besluit.
‘We gaan eruit,’ fluistert hij naar Grietje en Foekje.
Grietje die het dichtst naast hem zit, legt haar hand op zijn
knie.
‘Dat moet vader niet doen,’ zegt ze zachtjes.
In een flits ziet hij Pietje, zijn Piedie. Dan klemt hij zijn
kaken op elkaar en kijkt hij voor zich uit.
Tijdens de collecte kan hij zich ontspannen en de laatste psalm
toch uit volle borst meezingen.
Wanneer Binne na de kerkdienst achter Grietje en Foekje de bank
uitloopt, voelt hij een tikje op zijn schouder.
‘Hoe vond u de preek, broeder
Roorda?’
Hij hoort aan de stem wie het is en terwijl hij zich omdraait,
zegt hij:
‘Ah, broeder van der Beek, wat ik van deze preek vond? U zult
het met mij eens zijn dat een dominee het Woord van God behoort te
ontsluiten, maar deze preek was eerder een toesluiting van het
Woord.’
Meneer van der Beek schudt langzaam zijn hoofd en loopt naast
Binne naar de uitgang van de kerk.
‘Dat ben ik niet met u eens, meneer Roorda, maar ik zal erover
nadenken.’ Na een korte groet trekt hij zijn jas aan en loopt naar
buiten.
‘Zullen wij ook naar huis gaan, vader?’, vraagt Foekje. Zondag
vindt ze de mooiste dag en juf heeft vast iets lekkers bedacht.
Ben en Jacob zouden alvast Monopoly klaar leggen.
Zij en Grietje lopen elk aan een kant van hun vader. Hij zegt
niks en kijkt nadenkend.
Als ze de Ernst Casimirlaan inlopen, zien ze Trees en Lies, de
buurmeisjes buiten spelen. Ze lopen met hun kleine broertje Henk
tussen zich in.
‘Dag dag,’ roept Grietje en vader groet vriendelijk: ‘Dag
dapperen.’
De meisjes lachen en Lies zegt vrolijk: ‘Dag dominee Roorda.’
Foekje kijkt voorzichtig omhoog naar vaders gezicht. Als ze ziet
dat vader glimlacht, lacht ze ook en tilt heel even de kleine Henk
op.
Buren
Beste Ytje, ik ben Lies Boerma en ik woonde tussen 1939 en 1969 aan de Ernst Casimirlaan 6….
Zo begon de mail die ik kort na mijn interview met het Dagblad van het Noorden kreeg. Ernst Casimirlaan 6, dat waren de naaste buren van mijn grootvader Binne en zijn Joodse onderduikers.
Kort daarna bracht ik een bijzonder aangename middag met Lies (1936) en haar zus Trees (1935) door in hun appartement in de binnenstad van Groningen.
Trees vertelde dat ze vaak met de poppen van de zussen Roorda speelde. Ze had er toen geen flauw vermoeden van dat er onderduikers boven haar hoofd zaten. Als ze op straat speelden en mijn grootvader kwam voorbij, zei hij altijd ‘Dag dapperen’ tegen hen. Zij groetten dan terug en noemden hem ‘dominee Roorda’. Volgens hen noemde de hele straat hem zo. Leuke details om in mijn boek te gebruiken.
Trees en Lies hadden nog een opmerkelijk verhaal. Schuin tegenover hen woonde de NSB’er Klaas Prenger. Zo dichtbij de Joodse onderduikers! Op een middag in januari 1944 speelde Trees met zijn dochter Rita. Kort nadat Trees naar huis ging, werd er een aanslag door het verzet gepleegd op Prenger. Hij werd in zijn deuropening beschoten en raakte daarbij zwaargewond. Ook zijn vrouw kreeg een kogel in haar been. De aanslagers, de broers Gootjes, kwamen om het leven.
De tragische nacht in februari 1945, toen mijn grootvader Binne werd opgepakt, konden de zussen zich goed herinneren. De hele achtergevel van het huis van Binne werd verlicht met felle schijnwerpers, waar een roodachtige gloed uitkwam. Niemand kon meer ontsnappen en er was veel lawaai. Trees herinnerde zich nog de volgende dag: ’Grietje had een roodbehuild gezicht toen ik haar in de deuropening zag.’ Na de oorlog reed mijn vader Gerrit op een rode motor en hij had daarbij een zwart pak aan. Lies mocht als klein buurmeisje vaak een rondje meerijden op de motor. Jammer, dat ik deze herinneringen niet met mijn vader kan ophalen. Na de oorlog werkte hij een poosje bij de Politieke Opsporingsdienst (P.O.D.), van deze dienst kreeg hij de motor in gebruik.
De archieven van de P.O.D. zijn interessant, die moet ik nog gaan bekijken. Intussen probeer ik verder te schrijven aan mijn boek, naast een grote gebeurtenis in mijn leven: ik ben oma geworden! Niet van één kleinkind, maar van twee prachtige jongetjes.
 Mijn
interview(klik op de foto's om te vergroten) |
 Trees Boerma |
 Lies
Boerma |
 De
buren van de Ernst Casimirlaanbij de bevrijding van Groningen. Het meisje met het hoofd afgewend is de dochter van Klaas Prenger |
Interview in het Dagblad van het Noorden
Twee weken geleden had ik een zeer geanimeerd gesprek over de
onderduiktijd van de familie van Dam met Gerdt van Hofslot,
verslaggever van het Dagblad van het Noorden. De neerslag van dit
gesprek stond in deze krant op zaterdag 4 februari 2017 en is nu op
mijn website te lezen.
Op dezelfde zaterdag, de 4de februari, kreeg ik een mail van Jan
Nagel. Hij is een zoon van de vroegere buren van mijn grootvader
Binne. Toen Binne gearresteerd werd, zijn oom Philip en mijn vader
hun huis in gevlucht. Ik was al eens op zoek geweest naar deze
vroegere buren, maar ik kon ze niet vinden. Dankzij dit artikel heb
ik nu contact met de familie en kan ik ze vragen stellen over die
tijd!
(klik
op de foto om te vergroten)
Foekje Roorda
25 november 1929 – 22 januari 2017
Mijn
tante Foekje is afgelopen zondag overleden. Ze was het jongste kind
in het gezin van mijn grootouders. Ruim anderhalve week na haar
geboorte overleed haar moeder Pietje aan kraamvrouwenkoorts. Foekje
groeide zonder moeder op en ze had een hechte band met haar vader.
Toen hij in februari 1945 werd gearresteerd en niet meer terugkwam,
was ze 15 jaar oud.
Drie jaar lang zorgde juf, de huishoudster van haar vader, nog voor haar. Oom Martinus, de oudste broer van haar vader, was haar voogd. Ze werd onderwijzeres en gaf jarenlang les aan een gereformeerde basisschool in Armadale, in Australië.
In de afgelopen jaren vertelde ze mij bijzondere details over haar vader en de onderduiktijd van de Joodse familie van Dam. Een verhaal van haar, dat ik zeker ga gebruiken voor mijn boek, zal ik alvast vertellen. Toen mijn grootvader Binne op 4 mei 1944 46 jaar werd, gaf Aalje van Dam hem als verjaardagscadeau een toneelstukje met als onderwerp de ‘Vrijmaking’ (afsplitsing van een groep uit de Gereformeerde kerk). Zus Grietje speelde voor Binne en Foekje was een verontruste ouderling. Tante Foekje vertelde het met veel plezier. ‘We genoten er allemaal van,’ zei ze.
Tijdens de onderduik waren er elke dag drie gezamenlijke maaltijden van de twee families. Ben van Dam in Haifa vertelde dat hij altijd met tante Foekje aan een apart tafeltje zat. Ondanks het verschil in opvoeding en achtergrond, gaf dat een speciale band, ook omdat ze ongeveer even oud waren.
In 1995 kreeg tante Foekje van de Israëlische ambassadeur de Yad Vashem onderscheiding, die haar vader postuum was toegekend. Dat moet voor haar een bijzondere gebeurtenis geweest zijn, vanwege de hechte band met haar vader.
Ik was samen met haar in Oudeschip, haar geboortedorp en in Winsum, waar het gezin van 1938 tot 1940 woonde. Ook bezocht ze voor mij nog twee keer het ‘onderduikhuis’ aan de Ernst Casimirlaan in Groningen om precies te vertellen waar iedereen sliep en waar de verstopplaats voor de familie van Dam was.
10 januari 2017
Brieven
In juli 1941 moesten alle burgers hun koper inleveren voor de oorlogsindustrie. Dit weigerde mijn grootvader Binne ‘beleefdelijk’ in een brief aan de burgemeester op 12 juli 1941:
Beleefdelijk meld ik U, dat ik aan uw oproep om op maandag 14 juli te 13.00 uur, in het lokaal, gelegen Graaf Adolfstr. 73, te verschijnen om daar mijn koper, enz. in te leveren, niet kan voldoen. M.i. komt het de bezettende macht niet toe, van ons te vergen, ons koper, enz. in te leveren, waar met het daarvan te vervaardigen oorlogsmateriaal ook onze eigen matrozen, enz. bestookt zouden worden.
Zulke brieven zijn juweeltjes in het archief met brieven en
documenten dat in mijn familie bewaard is gebleven. Een bron van
materiaal waaruit ik mijn 
grootvader
beter kan leren kennen.
Het zijn brieven van hemzelf, maar ook vele brieven van familieleden, vrienden, kerkenraden en classes (kerkelijke vergaderingen). Het grootste deel van deze brieven heeft mijn zus Pietje, vernoemd naar de vrouw van mijn grootvader Binne, gescand. Enorm veel werk, maar met het resultaat ben ik erg blij. Zonder al teveel moeilijkheden kan ik nu al die brieven lezen. Bij sommige handschriften is het turen en puzzelen om te weten wat er staat. Deze winter breng ik veel tijd door achter het beeldscherm van mijn computer.
Hoe kreeg mijn grootvader het voor elkaar om zoveel te schrijven in het volle huis met onderduikers? Hij schreef aan dominees en kerkleden over preken en gebeden die niet goed waren, hij geeft een beschouwing op het begrip Verbond in de bijbel.
Tussen de brieven vind ik een verslag van de vergadering in Amersfoort waar in augustus 1944 de Vrijmaking (een afsplitsing van de gereformeerde kerk) een feit werd.
Binne schreef ook brieven met zijn mening over kerkzaken, liet ze vervolgens typen en verspreidde deze vlugschriften dan over Nederland. Ben van Dam vertelde mij in Israel dat hij ook wel brieven voor mijn grootvader typte.
(klik om te vergroten)
Ik lees het boek ‘De oorlog van mijn vader’. Het is geschreven door de Joodse Ron van Hasselt over zijn vader Ben. Behalve dat het een boeiend boek is, vol fotomateriaal, heeft het ook een goede titel. Dit zou een ideale titel voor mijn boek kunnen zijn: ‘De oorlog van mijn grootvader’. Want hij voerde op twee fronten een oorlog. Aan de ene kant tegen de Duitsers, maar minstens zo fel tegen medegelovigen over allerlei kerk- en geloofskwesties.
Mijn
tante Ytje
Mijn vaders tweelingzus Ytje is afgelopen dinsdag, 29 november 2016, overleden. Ze was 91 jaar.
Toen ik hoorde dat ze gestorven was, dacht ik eerst aan de leuke logeerpartijen bij haar, oom Henk en hun zoon Albert.
Maar ik dacht ook aan het verhaal dat tante Foekje, haar zus mij vertelde. In de nacht dat mijn grootvader werd gearresteerd was tante Ytje niet thuis. Ze was naar een boer in Winsum om eten te halen. De ene dage fietste ze erheen en de andere dag kwam ze nietsvermoedend terug. Buren fietsten haar tegemoet om haar te vertellen dat haar vader opgepakt was. Ze was 19 en heeft hem nooit weer terug gezien.
(detail vaneen gezinsfoto genomen op 3 mei 1943)
Jiddisch – Gronings
Joodse veehandelaren in Groningen spraken op de markt met elkaar het Jiddisch – Gronings. Dat las ik in ‘Joden in Noord-Oost Groningen’. Bijzonder boeiend, dat Jiddishe woorden of uitdrukkingen met het Gronings verbonden werden. Voorbeelden: ’n Jehoede hèt gain verlet om ’n gooij dij Jiddisj rèdt = Een Jood heeft geen behoefte aan een niet-Jood die Jiddish spreekt. Ik geef die mazzel en brooche = Ik geef je geluk en zegen. Zou Aalje van Dam deze taal gesproken hebben?
Via mijn website kreeg ik contact met Willem Fokkens (1940). Zijn ouders en grootouders deden zaken met Aalje van Dam vanuit hun boerenbedrijf bij Pieterburen. Ik vraag hem of Aalje ook Jiddisch – Gronings sprak. ‘Aalje van Dam sprak als veehandelaar bij de boeren Gronings, maar op de markt sprak hij met Joodse collega’s Jiddisch – Gronings,’ zegt Willem Fokkens. ‘Dat gaf aanleiding tot ruzie. De niet – joden konden het niet verstaan en voelden zich belazerd. Als Joodse veehandelaren onderling wat wilden regelen, spraken ze die taal.’ Na de Tweede Wereldoorlog was het gedaan met deze typische veemarkttaal.
Veemarkt in Groningen, Oosterpoort; voor de oorlog
‘Mijn ouders praatten over Van Dam in de meest positieve zin,’vertelt Willem Fokkens verder. ‘Ze vertrouwden elkaar wederzijds. Mijn vader wist al in 1939 dat het met de Joden niet goed zou aflopen. Maar dat de vernietiging van de Joden fabrieksmatig zou gebeuren, dat kon niemand bedenken.’ Ook wist hij van de tijd van de familie van Dam bij mijn grootvader: ‘Het verhaal van de onderduik van de Van Dams hoorde ik van mijn ouders. Het is onbegrijpelijk dat ze nooit ontdekt zijn, met zoveel mensen onderduiken in een straat in de stad. Dat er nooit iets gebeurd is, is uitzonderlijk!’
Heb je tips, ideeën of opmerkingen, mail me op ytje@drijfveren.info
26 oktober 2016
De
Groninger archieven bevinden zich in stille zalen met zachtjes
pratende mensen. Het is een nogal saaie omgeving. Maar de archieven
zelf zijn enorm interessant!
Neem nou die systeemkaarten van verzetsbetrokkenen. Ook van mijn grootvader Binne is zo’n systeemkaart met zijn arrestatiedatum en de datum, plaats en oorzaak van overlijden. Wat voor mij het meest opvallende aan deze kaart is dat bij ‘verzetsgroep’ L.O. en Groep de Groot staat ingevuld.
De L.O. was een christelijke, vooral gereformeerde organisatie, maar Groep de Groot was een pacifistische socialistische verzetsgroep. Mijn overtuigd gereformeerde grootvader lid van deze groep? Dat moest wel een fout op de systeemkaart zijn, dacht ik.
Maar nee, Bettie Jongejan, voormalig coördinator van het OVCG
(Stichting Oorlogs en Verzetscentrum Groningen) laat mij een
ledenlijst van Groep de Groot zien, waar ook de naam van mijn
grootvader op staat. Ze heeft er ook een verklaring voor. Volgens
haar kon Binne via zijn onderwijsnetwerk met deze groep in contact
zijn gekomen. Ook was deze groep al heel vroeg in de oorlog bezig
met het onderbrengen van Joden en kon hij via hen aan extra
bonkaarten komen. Dus toch!
Gerrit Boekhoven,
mijnheer de Groot, leider
wikipediapagina over Gerrit van Boekhoven van Groep de Groot
Heb je tips, ideeën of opmerkingen, mail me op ytje@drijfveren.info
28 september 2016
Wat een
heerlijke nazomer! Erg geschikt om tussen het schrijven door op pad
te gaan. Ik bracht een bezoek aan het dorpje Warffum, waar de
familie van Dam vanaf 1845 tot 1928 woonde. Hun laatste huis aan de
Hoofdstraat 31 bekeek ik van alle kanten.
In 1928 verhuisden ze uit dit huis naar de Spilsluizen 10a/10b in de stad Groningen. Niet ver van de Ernst Casimirlaan, waar mijn grootvader Binne met zijn kinderen en huishoudster tien jaar later, in 1938, neerstreek.
In Warffum leefde een kleine Joodse gemeenschap die bijna volledig uitgeroeid is in de Tweede Wereldoorlog. Op verschillende plaatsen, waaronder het Openluchtmuseum Het Hoogeland en de Joodse Begraafplaats, is in dit mooie dorp het Joodse verleden terug te vinden.
Aan het einde van mijn wandeling door Warffum ging ik naar de Joodse Begraafplaats, die achter de algemene begraafplaats ligt. Het is een klein veld, waar tussen 1887 en 1942 29 mensen werden begraven. Na 1942 stierven 22 Joodse inwoners van Warffum in Auschwitz, Birkenau, Sobibor, Mauthausen en Westerbork.
Ik vond het heel indrukwekkend om de graven van Benjamin en Geertje van Dam en hun kleinzoon Jacob van Dam daar te zien. Alle drie onderduikers bij mijn grootvader Binne. Als het aan Hitler en de zijnen had gelegen, lag ook hun as verstrooid bij een vernietigingskamp.
(klik op de foto's om te vergroten)
Heb je tips, ideeën of opmerkingen, mail me op ytje@drijfveren.info
Siny
‘Er is een joods echtpaar waarvoor ik geen onderduikadres kan vinden,’ zei Jan Wisman in februari 1945 tegen zijn vrouw Alie. ‘Breng ze hier,’ zei zijn vrouw.
En zo kwam het dat Aalje en Aletta van Dam in februari 1945, kort na de arrestatie van mijn grootvader Binne, met Jan Wisman naar zijn huis liepen. ‘We hebben nog een joods meisje in huis,’ bereidde Jan hen onderweg voor, ‘ze is 15 jaar.’ ‘Dat zou Siny kunnen zijn,’ antwoordde Aalje hem.
Dit vertelde Siny Zendijk – Menco mij toen ze half augustus op bezoek kwam. Drie maanden zat ze samen met Aalje en Aletta ondergedoken aan het Hoendiep bij de familie Wisman. Het moet voor Aalje en Aletta erg spannend zijn geweest, want hoe ging het met hun zonen en hun ouders? ‘Ze waren allebei heel flink,’ vertelt Siny. Zo weet ze nog veel meer uit die tijd. Bijvoorbeeld dat Aletta de Frans – Canadezen bij de bevrijding in het Frans te woord stond. ‘Daar had ik als meisje van 15 veel respect voor.’
Het was een inspirerend bezoek van Siny. Samen gingen we nog naar de Joodse begraafplaats in Groningen. Daar liggen veel mensen die ze kent en door haar verhalen kregen deze mensen een gezicht. Indrukwekkend.
(klik op de foto's om te
vergroten)
|
 |
 |
 |
Heb je tips, ideeën of opmerkingen, mail me op ytje@drijfveren.info
Onderduiken was in oktober 1942 de enige mogelijkheid voor het gezin van Aalje en Aletta van Dam om de Tweede Wereldoorlog te overleven. Gelukkig vonden zij met de ouders van Aalje, hun nicht Rosa en de moeder van Aletta bij mijn grootvader Binne een veilig adres. Helaas zijn veel naaste familieleden, waaronder de vader en broer van Aletta, om het leven gebracht in concentratiekampen.
Hier vind je een tijdslijn met al deze vermoorde familieleden van Aalje en Aletta van Dam – Philips. Daartussen staan de belangrijkste data van hun onderduikperiode bij mijn grootvader. (Klik op het rechterpijltje.)
Deze tijdslijn laat zien dat gedurende de onderduik van de familie van Dam continu familieleden van hen gedood werden. Zij weten daar dan niets vanaf. Na een feestelijke bevrijding ontdekten ze dat al deze mensen niet terugkeerden, maar een gruwelijke dood stierven. Het moet een niet voor te stellen schok voor hen zijn geweest.
Heb je tips, ideeën of opmerkingen, mail me op ytje@drijfveren.info
‘We komen tegen half 10 thuis. Er is zoveel te beleven en te hooren’, schrijft boerin Dinie Clevering uit Warffum in haar dagboek op 24 april 1945. Het zijn de laatste spannende dagen van de oorlog, de stad Groningen is al bevrijd.
Op diezelfde dag in april schrijft ze: ‘We ontmoeten onderweg Alje van Dam die als jood met zijn ouders, zijn beide jongens, zijn vrouw en zijn schoonouders ondergedoken was en alles goed heeft doorstaan. Hij is hier dankbaar over. Doch is er niet door in een overmoedige stemming, daarvoor is het te ernstig en te wonderbaarlijk geweest.’
(Uit: Op en Om de terp, Warffum 65 jaar vrij)
(klik op de foto's om te vergroten)
 1948
Guyotplein Groningen |
 1948
Ossenmarkt Groningen |